Уикипедия

Ханс-Георг Гадамер

Ганс Георг Гадамер (Hans-Georg Gadamer, 11.02.1900, Марбург-13.03.2002, Гейдельберг) — неміс философы, Қазіргі заман батыс философиясында айырықша ықпалға ие ойшылдардың бірі, Мартин Хайдеггердің шәкірті, герменевтик.[1] Ол экзистенциализмге және Вильгельм Дильтей шығармашылығына сүйене отырып, кез келген белгісіз іс біздің сенімдерімізді қайта қарау болып табылады деп пайымдайды. Гадамердің ең басты шығармасы «Ақиқат және әдіс» (1960, Truth and Method, Wahrheit und Methode) болып, ол ХХ ғасырда көп зерттелген, философия мен мәдениеттің түрлі салаларына айырықша ықпал еткен кітаптардың бірі. Оның философиясының рухы мен өмір тәжірибесі мынадай бір мәселені айғақтайды: сұхбат және түсіну осыболмыстың мүмкін болған болмыс тәсілі.

Ганс Гадамер
Hans-Georg Gadamer

Ганс-Георг Гадамер
Жалпы мағлұмат
Туған күні

11 ақпан 1900 (1900-02-11)

Қайтыс болған күні

12 наурыз 2002 (2002-03-12) (102 жас)

Қайтыс болған жері

Гейдельберг, Германия

Азаматтығы

 Германия

Шығармашылығы
Шығармалардың тілі

Неміс тілі

Мектеп/дәстүр

герменевтика

Бағыты

Батыс философиясы, Құрылықтық философия

Кезең

Қазіргі заман батыс философиясы

Негізгі қызығушылығы

Метафизика, Эстетика, Онтология, Эпистемология

Негізгі пікірі

"Практикалық философия"; "Дәстүрлі өнімдер дәстүр ішінде өмір сүреді"; "Тіл шексіздік пен шектіліктің бірлігі"; "Тарихи эффект" санасы; "Герменевтика - түсіну философиясы"; "Ойын және өнер", "бірігу көкжиегі"

Ықпал еткендер

Платон, Аристотель, Иммануил Кант, Гегель, Сёрен Кьеркегор, Фридрих Шлейермахер, Вильгельм Дильтей, Фридрих Ницше, Эдмунд Гуссерль, Мартин Хайдеггер

Ғұмырбаяны

өңдеу

Ганс Гадамер Германияның Марбург қаласында оқымысты отбасында туған. Әкесі Йоханнес Гадамер (Johannes Gadamer) химия саласын зерттеген университет профессоры болып, университет ректоры міндетін де атқарыпты. Ол бала Гадамердің жаратылыстану пәндеріне қызығуын оятуға көп тырысады. Бірақ Ганс Гадамер гуманитарлық пәндерге ықыласы ауумен болады. Ганс Гадамер 4 жастағы шағында ақынжанды және дінге берік шешесі Джоанна Гиес диабеттен көз жұмады. Гадамер Бреслауда орта мектеп оқып, 19 жасында туған жері, неокантшылық ағым орталығы – Марбургке қайтып оралады. Марбургте ол әйгілі неокантшыл ойшыл Пауль Герхард Наторптан (Paul Natorp) философия үйренеді. 1922 жылы «Платон диалогтарындағы шаттық ұғымының мәні» (The Essence of Pleasure according to Plato's Dialogues) атты мақаласы арқылы докторлық диссертация қорғайды.

1923 жылы Фрайбург университетіне барып, өзі ұлықтайтын сүйікті ойшылы Мартин Хайдеггерден тәлім алады. Фрайбургте ол бірнеше ай ғана тұрса да, бірақ бұл оның өмірі мен философиялық бағытана үлкен әсер етеді. Содан былай ол өзін ылғи да Хайдеггердің оқушысы санады. Ол Хайдеггерден феноменология әдіснамасын игеріп, онтологиялық ой жүгіртуге бейімделіп, өзінің алғашқы кездегі неокантшылдық ұстанымдарынан бас тартады.

1929 жылы Гадамер Марбург университетінде сабақ өту құзырына ие болды. 30 жылдардың алғашқы кездерінде ол көп уақыттарын ғылыми баяндама жасауға арнады. Үшінші Рейх тұсында оның саяси белсенділігі әлсіреді. Бірақ, ол Хайдеггерден өзгеше түрде нацизмге үзілді-кесілді қарсы болды.

1937 жылы 10 жыл бұрын ұсынған профессорлық өтініші қабылданып, 1939 жылдан бастап Лейпциг университетінде профессорлық қызметке ие болады. 1945 жылы философия кафедрасының меңгерушісі, кейін екі жыл университет ректоры міндетін атқаррады. Бұл жылдары ол қызмет қарбаластығы салдарынан қысқа мақалалар және өлеңдер жазумен шектеледі.

1947 жылы Гадамер Франкфурт университетінің философия кафедрасы тарапынан профессорлыққа ұсыныс етілді. 1949 жылы Гейдельберг университетіне барып, экзистенциализмнің көрнекі өкілі Карл Ясперстің орнында жұмысын жалғастырды. Тек 1960 жылы 60 жасында өзінің ең әйгілі кітабы «Ақиқат және әдіс» кітабын жариялайды. Кейінгі 40 жылдық өмірінде ол өзінің негізгі кітаптарын арт-артынан жазады және көптеген маңызды тұлғалармен сұхбаттар өткізіп, іргелі баяндамалар жасап, мол атақ-даңыққа бөленді. 2002 жылы 102 жасында қайтыс болғанға дейін ол Гейдельберг университетінің құрметті профессоры болады.

Таным және түсіну

өңдеу

Гадамердің ойынша, нәрсе түсінілгенде ғана оның болмысы тәжірибемізден өткен есептеледі. Демек тіл дегеніміз түсінуге болатын болмыс, немесе, болмыстың түсінілуі тек тілде ғана мүмкін. Бірақ, тіл ол жай белгі емес, ерекше үлгі. Ол дүние түпнұсқасының үлгісі. Демек осынау үлгіні тану дүние түпнұсқасын бізге паш етеді де, ол қатаң мағынада біздің дүниетанымымызды қалыптастырады.

Таным көкжиегіміздің (Horizont) "басқамен" бірігуіне және толығуына қол жеткізу үшін біз герменевтикалық шеңберге кіруіміз керек. Бұл шеңберде мәтін әлемдік түсінудің көрінісі ғана, ал түсіну дегеніміз мәтіндерге герменевтикалық синтез жасаудай ерекше рухани күй болып табылады.[2]

Гадамер мәтін — тексті ақырғы реалдылық деп жариялап, оны философиялық пайымдау объектісіне айналдырды. Герменевтикалық тәсіл арқылы жеке тұлғаның ішкі дүниесіне, философиялық ой ирімінің тылсым қатпарларына үңілуге болатынын кейінгі ғалымдар дәлелдеп жүр. Мысалы, ұлы Абай шығармаларына герменевтикалық талдау жасау арқылы оның әдеби-философиялық шғармаларындағы ашылмаған терең қатпарларын ашуға болады. Ал, Гаддамер өзінің әйгілі "АҚиқат және әдіс" кітабында герменевтиканы жай әдіс қана емес, маңыздысы адамның болмыс үлгісіне енуі деп пайымдайды. Демек біз Абай шығармаларын талдау барысында жай ғана оның идеяларымен ғана емес оның ғұмырының ішкі тынысына, болмысының ішкі арқауына бойлай аламыз. Егер біз өз болмысымызға герменевтикалық үңілу жасай алсақ, біз тіпті өзіміздің өзімізге бейтаныс қырымызға дейін назар аудара алуымыз мүмкін. Демек, герменевтика болмысты танудың ғана емес, табудың да өзгеше бір жолы есептеледі.

Таным әдетте екі жақтылықты қажет етеді, біріншіден, зерттейтін нәрсеге "іштей ену", екіншіден, одан "тысқары кету". В. Дильтей мұның біріншісіне ғана маңызды деп мән беріп, екіншісіне көңіл аудармады. Сондықтан да оның «Түсіну» теориясы өміршең бола алмады. А. Дильтейге қарағанда Түсіну теориясында шындыққа Гадамер жақынырақ барды. Ол зерттеушіні, түсіндірушіні, талдаушыны бір жақты текст авторының тарихи жағдайына қойып, оның өзінің тарихи шекарасын ұмытуын мақсат тұтпады. Гадамер әлеуметтік тарихи-мәдени көкжиектерді (Horizont) жақындатуды ұсынды. Гадамер өз еңбектерінде «зерттеуші» мен «зерттелушінің» бірі-бірінің алдынан қарама-қарсы шықпайынша, бірігіп біртұтастанбайынша шынайы түсіну болмайтындығын айтады. Түсінудің негізгі мақсаты ақиқат түбіне жету болатын болса, ол ақиқатқа өзінің (зерттеушінің) нақты тарихи жағдайы мен өткен (зерттелуші) әлемнің диалогы, бітпес сұрақтарға берілген шексіз жауаптар қатынасы арқылы ғана жетуге болады.

Герменевтика

өңдеу
 
Ханс-Георг Гадамердің (оң жағында) Васили Лепантомен сұхбаты, 2000ж.

Герменевтика (гр. germenututios) - мәтін мағынасын болмыстық қабатта түсіндіру сынағы, әлемді тіл арқылы игеру. Бұл ілімнің мақсаты- мәдениет саласын ғылыми деңгейде тану, кең мағынасында адамның рухани дүниесін түсіну болып саналады. Герменевтика ілімі антика заманынан басталған. Оны Аристотель еңбегінің (об истолковании - түсіндірме туралы) атауынан-ақ көреміз. Інжілдің мәтіндерін талдауға арналған реформация кезеңінде (XVI) герменевтиканың рөлі арта түсті.

Герменевтиканың қазіргі замандағы философиялық бастауын жасағандар Ф.Шлегель, Ф.Шлейермахер, бұл ілімді ары қарай дамытқан және зор әсер еткен ойшылар: Вильгельм Дильтей, Г.Зиммель, М. Шеллер, Г.Гадамер, М. Ландман.

XXғ. мен XXI ғ. басындағы әлемдегі саяси-әлеуметтік шындық, экономикадағы күрделі өзгерістерге бағынышты болды. Еуропа монополистік капитализм деңгейіне көтерілді. Ұлттық айырмашылықты жоққа шығаратын әлемдік өнеркәсіп және сауда-саттық ерекше дами бастады. Философияда ескі мәселелермен айналысумен қатар заманның талабына сай олрға жаңаша қарап, жаңаша шешуге ұмтылыстар пайда болды. XIX аяғы мен XX ғасырдың басында көптеген философиялық бағыттарда "Нео" деген қосымша сөз жалғанады, ол ілімдерінің бір философиялық жүйеден шыққанын, яғни тектес екенін, екінші жағынан бір-біріне қарама-қарсы екенін көрсетеді, классикалық философия үлгісінен айырмашылығына көңіл аударады.

Гадамер герменевтикасында "тіл дегеніміз түсінілетін болмыс" мағынасы айқындалды. Кез келген тануда алдын-ала "алғытүсінік" (Vor-verständnis) болу керек, соның арқасында әрі қарай бірдеңені тануға болады. Ал "алғытүсінік" болмаса, онда таным мүлде жоғалады. Бұл дәстүрдің, түсініктің қозғаушысы тіл болады, себебі оның ішінде жанама куәліктер, алғытүсініктер жатыр. Онсыз таным мүмкін емес. Тану тіл арқылы, оның ішіндегі алғытүсініктер арқылы болады. Субьект сырттағы жағдаймен тікелей араласпай, жанама куәліктерді пайдаланып, тілдің өзіндегі дұрыс таным жолына шығады. Түбінде бұл бағыт Декарттың метафизикасына қарсы шығып, субьектінің орнына тілдің өзін қояды.

Негізгі шығармалары

өңдеу
  1. «Платонның диалектикалық этикасы — Филеб (Philebus) диалогін феноменологиялық түсіндіру» (1931. Аталған еңбек 1968 жылы «Платонның диалектикалық этикасы және Платон философиясының басқа қырлары туралы зерттеулер» деген атпен қайта жарияланды.)
  2. «Платон және ақын» (1934)
  3. «Ұлт және тарих» (1941)
  4. «Гете және философия» (1947)
  5. «Философияның тұғыры» (1948)
  6. «Ақиқат және әдіс» (1960, 1965, 1972, 1975, 1986)
  7. «Тарихи сана мәселесі» (1963)
  8. «Шағын мақалалар жинағы» (1967-1977)
  9. «Гегель диалектикасы — герменевтика туралы бес зерттеу мақалсы» (1971)
  10. «Мен кіммін? Сен кімсің?» (1973)
  11. «Платонның "Тимей" диалогіндегі идея және нақтылық» (1974)
  12. «Ғылым дәуіріндегі ақыл» (1976)
  13. «Поэтика» (1977)
  14. «Сұлулықтың шындығы — ойын, символь және құттықтау өнері» (1977)
  15. «Платон мен Аристотель арасындағы Ізгілік ұғымы» (1978)
  16. «Гегель мұрасы» (1979)

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006. ISBN 9965-808-82-1
  2. ↑ Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7

Сыртқы сілтемелер

өңдеу
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Ханс-Георг_Гадамер&oldid=2973488» бетінен алынған