Хан патшалығы
Хан патшалығы (қыт. 漢朝, кейде Хан империясы) — Қытайдағы Хан әулеті құрған мемлекет (бзд. 206 ж — бз. 220 ж)
Хан патшалығы құрылған кезден бастап өзінің қарулы күзеті бар “күшті үйлердің” жер иеліктері пайда болды. Хан патшалығында ірі сауда орт-тары (Лоян, Чэнди, Хандан, Линцзы) күшейіп, тауар-ақша қатынастары, сыртқы және ішкі сауда дамыды. У-ди патшалық еткен кезде (бзд. 140 — 87 жылы) қалпына келтірілген және өзгеріске ұшыраған конфуциандық ілім үстем ресми идеология болып танылып, монархиялық биліктің тірегіне айналды. Хан билеушілері көршілес халықтарға қарсы ұзаққа созылған басқыншылық соғыстар жүргізді. Жоңғария мен Шығыс Түркістан арқылы батысқа қарай Еуропа мен Таяу Шығыс елдеріне дейін жететін “Ұлы Жібек жолы” ашылды. Вьет мемлекеті — Намвиет — Аулак (қазіргі Гуандунь провинциясы, Гуан-си-Чжань автономия ауданы мен Үндіқытай түбегінің солтүстік), қазіргі Чжэцзян мен Фуцзян провинцияларының оңтүстік бөлігі, Корей мемлекеті — Чосон (Чаосянь) жаулап алынды. Дегенмен, ұзаққа созылған соғыстар және ішкі тақ тартыстары салдарынан Хан патшалығында халықтың тұрмысы нашарлап, әлеуметтік қарама-қайшылықтар шиеленісе түсті.
Тақты басып алған Ван Ман (9 —23 жылы билік етті) жерге жеке меншікті жоюға әрекеттеніп, құл сатып алуға, сатуға тыйым салды, басқа да реформалар жүргізді. Алайда оның реформалары елдегі саяси жағдайды тұрақтандыра алмады. Көп ұзамай шаруалардың, әскерлер мен құлдардың жаппай көтерілістері басталды.
25 жылы көтерілісшілер ел астанасы — Чаньань қаласын басып алғаннан кейін алғашқы Хан патшалығы жойылды. Көтерілісшілермен күрестің барысында жергілікті ақсүйектер Лю Сю бастаған жаңа — Кейінгі немесе Шығыс Хан әулетінің (25 — 200) негізін қалады.
27 жылдың соңында “Қызыл қастылар” көтерілісі басып жанышталды, тек 37 жылы ғана Лю Сюға “күшті үйлерге” сүйене отырып, елді біріктірудің сәті түсті. Шығыс Хан әулетінің алғашқы билеушілері шаруаларға жеңілдіктер жасап, салық көлемін азайтты. Батыстағы елдермен “Ұлы Жібек жолы” және оңт-тегі теңіз жолы арқылы экономикалық және мәдени қарым-қатынастар қайта жанданды. Елдегі жағдай тұрақтанып, мемлекет нығайғаннан кейін Хан әулеті сыртқы жаулап алу соғыстарын жалғастырды. Әскери қимылдар қолбасшы Бань Чаоның белсенді дипломаттық әрекеттерімен қатар жүргізілді. Хан мемлекетіне Жоңғария мен Шығыс Түркістандағы біраз иеліктер тәуелділікке түсті. Алайда Бань Чаоның өлімінен кейін империяға тәуелді жерлер оған қарсы көтерілді.
184 — 204 жылы болып өткен шаруалардың қуатты “Сары орамалдылар” көтерілісінен кейін Шығыс Хан әулетінің билігі құлдырап кетті. Көтерілісші шаруалармен күрес барысында әскерді басқарған жергілікті билеушілер орталық үкіметтен іс жүзінде тәуелсіздікке қол жеткізді. Олар 220 жылы Шығыс Хан империясын жойып, оның орнына Саньго мемлекетін (220 — 280 жылы) құрды. Хан мемлекетінің батыстағы негізгі жауы ғұндар болды. Бзд. 2 — 1 ғ-ларда Ғұндардың қауіпті болғаны сонша Хан мемлекетінің олардан қорғану үшін Қытай қорғанын салуға мәжбүр болды. Көшпелілермен соғыста жеңіске жете алмайтынын түсінген Хан билеушілері ғұндарды бір-біріне айдап салуға тырысты. Көп ұзамай бұл саясат өз жемісін беріп, көшпелілер өзара соғысты. Ғұн мемлекеті ыдырап, бір бөлігі батысқа ауып кетті де, қалғандары Хан мемлекетініңне бағынды.
Хань әулеті
өңдеуХань әулеті — Қытайды біздің заманымыздан бұрынғы 206 жылдан біздің заманымыздың 220 жылына дейін билеген императорлық әулет. Батыс немесе Ерте (Үлкен) Хань (біздің заманымыздан бұрынғы 206 — біздің заманымыздың 25 жылы) және Шығыс немесе Кейінгі (Кіші) Хань (біздің заманымыздың 25 — 220 жылы) болып бөлінеді. Қытай тарихнамасында Ван Ман билеген уақыт (біздің заманымыздың 9 — 23 жылы) пен одан кейінгі Лю Сюань билік еткен екі жыл ерекше кезең болып көрсетіледі және бұл жағдайда Батыс Хань әулеті біздің заманымыздан бұрынғы 206 жылдан біздің заманымыздың 8 ғасырына дейін биледі деп есептеледі. Әулеттің негізін салушы — Лю Бан елді біріктіріп, орталықтанған күшті империя құрды. Алайда оның туыстары мен жақтастарына көлемді жер иеліктерін бөліп беру саясаты елдің жікке бөлінуіне алғышарт жасады. Өз әскері, қаржысы мен әкімшілігі болған дербес иеліктер орталыққа қарсы тұрған патшалықтарға айналды. Орталық өкімет император Цзин-Ди (біздің заманымыздан бұрынғы 156 — 141 жылы), әсіресе, У-ди (біздің заманымыздан бұрынғы 140 — 87 жылы) патшалық еткен кезде нығая түсті.
Хань әулетінің ресми идеологиясы конфуцийшілдік болды. Хань әулеті солтүстік пен солттүстік-батыста ғұндарға, батыста цян тайпаларына, Шығыс пен солтүстік-шығыста Кореяға, оңтүстік пен оңтүстік-батыста ухуаньдар мен сяньбилерге қарсы жаулап алушылық соғыстар жүргізіп, империя шекараларын елеулі ұлғайтты. Хань әулеті кезінде Орталық Азия мемлекеттерімен және Үндістанмен сауда және мәдени байланыстар орнатылды. Батыс Хань шаруалардың “Қызыл қастылар” және “Жасыл орман тұрғындары” (117 — 27 жылы) көтерілістерінің нәтижесінде құлады. Шығыс Хань шаруалардың ірі “Сары орамалдылар” көтерілісі (184 — 204) мен әскери ақсүйек топтардың күресінің барысында құлады.