Уикипедия

Мұхтар Шаханов

(Шаханов Мұхтар бетінен бағытталды)

Мұхтар Шаханов (2 шілде 1942 жылы туған, Түркістан облысы, Төле би ауданы, Қасқасу ауылы) — қазақ ақыны, драматургі. Қазақстан халық жазушысы.

Мұхтар Шаханов

Мұхтар Шаханов
Лақап аты

Азаматұлы (Азамат–Ұлы)[1]

Туған күні

2 шілде 1942 (1942-07-02) (82 жас)

Туған жері

Қасқасу селосы, Төле би ауданы, Түркістан облысы

Азаматтығы

 КСРО →  Қазақстан

Ұлты

қазақ

Мансабы

жазушы, депутат, драматург, ақын

Бағыты

Социалистік реализм

Жанры

поэзия (өлең, жыр, баллада, поэма), публицистика (эссе, мақала)

Шығармалардың тілі

қазақша

Өмірбаяны

Қыпшақ тайпасы торы руы Көкмұрын бөлімінен шыққан.[2][3].

Қоғамдық қызметі

  • КСРО халық депутаты, КСРО Жоғарғы Кеңесінің мүшесі (1989-91).
  • КСРО Жазушылар Одағының мүшесі (1969)
  • КСРО Жазушылар Одағының пленум мүшесі (1978)
  • Қазақстан Жазушылар Одағы Басқармасының хатшысы (1986)
  • Республикадағы тұңғыш құрылған экологиялық қозғалыс - Арал және Балқаш проблемалары жөніндегі қоғамдық комитеттің төрағасы (1988)
  • 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі аясында қазақ халқына «ұлтшыл» деп кінә таққан КОКП Орталық комитеті Саяси Бюросының қаулысына қарсы және сол Желтоқсан кезіндегі шындықты қалыптастыру жөнінде тұңғыш рет Қазақстан Жазушылар Одағының Пленумында (1988), КСРО халық депутаттарының І-ші съезінде (Кремль, 1989) батыл мінез көрсетті. КСРО билігі бұған құлақ аспаған соң белгілі ғалым, Нобель сыйлығының лауреаты А.Сахаровтың, кейіннен Ресейдің тұңғыш Президенті болған Б.Ельциннің қолдауымен бұл проблеманы КСРО Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясында екінші рет қайта көтеріп, КСРО Президенті М.Горбачевты Желтоқсан оқиғасын зерттеу және оған түбегейлі баға беру жөнінде жаңа комиссия құруға мәжбүрледі. Бұл комиссия КСРО билігі жүріп тұрған кездің өзінде-ақ КОКП Орталық комитетінің Саяси Бюросына Одақта бірінші боп саяси айып тақты.
  • М.Шаханов 1926 жылы ислам дінінің қалдығы деген желеумен Кеңестер Одағының тоталитарлық жүйесі тойлауға тыйым салған «Наурыз» мерекесінің 62 жылдан соң қайта салтанат құруына мұрындық болды (1988 ж.).
  • 1989 жылы 22-қарашада Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі орыс және қазақ тілдеріне бірдей мемлекеттік дәреже берген заңды қабылдап, тіпті оған дүркірете қол соғып қойғанда, екінші рет қайта шығып сөйлеп, депутаттарды қазақ тілін жеке мемлекеттік тіл жасауға үндеді және қабылданған заңның үлкен зардабы болатынын ескертті. М.Шаханов ұсынысы Президенттің қолдауымен дауысқа қайта салынып қазақ тілі жекедара мемлекеттік мәртебе иеленді. Ақын соңғы жылдары «үш тұғырлы тілге» де, тікелей қазақ халқын және республикадағы аз ұлттарды тікелей жоюға алып баратын, бастауын «американдық ұлттан» алатын «қазақстандық ұлтқа» да батыл қарсылық танытып келеді.
  • 1992 жылы М.Шаханов Олжас Сүлейменовпен бірлесіп «Халық конгресі» партиясын құрды. Бірақ екі тілде тәрбиеленген екі тұлға арасында ұлттық мүдде мен космополиттік ағым жүйелі көзқарас таба алмағандықтан партия ұзақ ғұмыр кеше алмады.
  • 2001 жылдан «ХХІ ғасыр және Руханият» атты халықаралық элита клубының президенті
  • 2004 жылдан «Мемлекеттік тіл» қоғамдық қозғалысының төрағасы
  • 2010 жылдан «Тәуелсіздікті қорғау» атты 50-ден астам қоғамдық ұйымдардың, партиялардың, баспасөз орындарының басын қосатын халықтық-демократиялық қозғалыстың төрағасы және республикалық «Жалын» журналының Бас редакторы.

Шығармашылығы

  • Алғашқы өлеңі ("Сырдария") 1959 жылы жарияланды.
  • Тұңғыш өлеңдер жинағы ("Бақыт") 1966 жылы жарық көрді.
  • "Балладалар" (1968 ж.)
  • "Ай туып келеді" (1970 ж.)
  • "Қырандар төбеге қонбайды" (1974 ж.)
  • "Сенім патшалығы" 1976 жылы атты кітаптары шықты.

Бірнеше өлең кітаптарының және халық арасына кең тараған бірқатар әндердің авторы. Балладалары мен поэмалары дүние жүзі халықтарының 20-дан астам тілдеріне аударылған. Өлеңдерінде философиялық ой басым. Мәтінін де, музыкасын да өзі жазған "Жұбайлар жыры", "Туған күн кешінде", "Гүл дәурен", "Мен саған ғашық едім" атты әндері жұртшылыққа кеңінен таныс.

"Махаббат заңы", "Сенім патшалығы", "Сократты еске алу түні" атты драмалары республикамызда және шетел театрларында қойылған. Ш.Айтмановпен бірлесіп жазған "Құз басындағы аңшының зары" атты эссе кітабы мен "Сократты еске алу түні" атты драмасы көптеген тілдерге аударылған. "Шыңғыс ханның пенделік құпиясы" драмалық туындысы негізінде Украинаның Довженко атындағы киностудиясы екі сериялы телефильм шығарды.

М.Шахановтың «Өркениеттің адасуы», «Жазагер жады космоформуласы» (Шыңғыс ханның пенделік құпиясы) атты романдары ЮНЕСКО шеңберінде қаралып, әлемдік деңгейде қызу пікірталас тудырды. Оның шығармалары дүниежүзінің 50-ден астам тілдеріне аударылды.

Азаматтық болмысы

Мұхтар Шахановтың поэзиясының арқауы ана тілі тағдыры, халқының тағдыры.

Ақынның:

  "Тарихын тұр санаңа өткел тастап, өз тілінде ойлау, сөйлеу тоқталған сәттен бастап, Бүкіл баба рухымен байланысың кесілер. Тағдырыңнан ата ғасыр шамын солай өшірер. Қатенді әбжіл түзетпесең, толыққанды жоқ тірлік. Біз бабалар сүйегіне, сеніміне бақ құрдық, Бақ құрдық та ұлтсыздық кеңістікке ат бұрдық. Өз тіліңді жерсінбеудің, Өз анаңды менсінбеудің, Арсыздығы қай дәуірде болып еді тапқырлық? Ол — рухи мүгедектік әрі ұлттық сатқындық"  

, — деген тұжырымдамасын 20-ға тарта елдердің алдыңғы қатарлы гуманистері қолдаған. М.Шахановтың сөзімен айтсақ:

  "Өйткені қай елде болса да, ана тілін сыйламау — туған анасының жүрегіне тебумен бірдей".  

2006 жылы ақынның "Тілсіздендіру анатомиясын" атты кітабы жарық көрді. Бұл жинаққа тіл, ұлттық рух, космополиттік ағым төңірегіндегі жазылған бірнеше эссе-поэмалары енген.

Ақын өз елінің мемлекеттік дәрежедегі сыйлықтарынан, «Халық қаһарманы» атағынан, орден, медалдарынан жүйелі түрде бас тартты. Ол оны былай түсіндіреді.

  «Отан біздің ең үлкен анамыз. Әркім өз анасына еткен қызметі үшін жылу дәметпеуі керек. Отан да өзінің дараланған перзенттерін марапаттап отыруы шарт. Бірақ ол өте әділетті түрде шешім табуы тиіс. Қазір елімізде кез келген заңдастырылған немесе заңдастырылмаған ұрылардың ең кемі екі орден, үш медалі бар. Солардың қатарында болғым келмейді. Ал шет мемлекеттер ұсынған сыйлықтарды алатын себебім, ел перзентіне көрсетілген, есепке құрылмаған риясыз құрмет сәл де болса республикамыздың рухани мәртебесін өсіреді».  

Өлеңдер мен балладалар тізімі

  • «Эверестке шығу»
  • «Ғашықтық ғаламаты»
  • «Еркектер жыры»
  • «Әйелдер»
  • «Сұлулықты сезіну немесе Ғабиден Мұстафинмен қарттық жайлы әңгіме»
  • «Арман»
  • «Шың басындағы оқиға»
  • «Алтын, күміс және қалайы»
  • «Жайықпен жүздескенде»
  • «Байқаймысың»
  • «Жалын»
  • «Жанерке»
  • «Достық өлкесінің заңы»
  • «Жігерлендіру немесе өзін бақытсызбын деп есептеген жігітке жауап»
  • «Өзендер»

Марапаттары

  • Қазақстанның Еңбек ері ( 16 маусым 2022)
  • Отан ордені (16 маусым 2022)
  • Қырғыз Республикасының халық ақыны (1994)
  • Қазақстан Республикасының Халық жазушысы (1996)
  • Біріккен Ұлттар Ұйымының Қоршаған Орта Бағдарламасы сыйлығының лауреаты
  • Түрік Республикасының «Түрік дүниесіне қызметі үшін» халықаралық сыйлығының лауреаты
  • Қырғыз Республикасының халықаралық "Руханият" сыйлығының лауреаты
  • түрік дүниесі жазушылар бірлестігінің "Шахрияр" сыйлығының лауреаты
  • ЮНЕСКО-ның "Боорукер" клубы сыйлығының иегері.
  • "Жазагер жады космоформуласы" шығармасы үшін Калифорния Ғылым индустрия, білім және өнер академиясының А.Эйнштейн атындағы алтын медалі (2002)
  • Түркияның Гебзе қаласында "Түркі тілдес халықтар арасындағы ең үздік әлем ақыны" сыйлығы берілген (2002).
  • Түркия, Әзірбайжан, Солтүстік Кипр мемлекеттері тағайындаған «Түрік әлеміне сіңірген ерен еңбегі үшін» атағының иегері (2006).
  • Осы жылы Америка өмірбаян институты белгілеген 2005 жылдың "Жыл адамы" атағы берілді.
  • Мұхтар Шаханов "Түркістан облысының құрметті азаматы".
  • М.Шаханов — Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты (1972).
  • "Тың және тыңайған жерлерді игергені үшін"
  • "Еңбектегі ерлігі үшін" медальдармен марапатталған.
  • жиырмадан астам шет елдік академиялардың, университеттердің құрметті докторы, профессоры.
  • «Нобель» сыйлығының 100 жылдығына орай Тамбов қаласында өткен «Нобель» сыйлығы лауреаттары мен нобелшілердің халықаралық конгресінде «Нобель» ақпарат орталығы, «Нобель» қоры, Ресей жаратылыс ғылымдары академиясы бірлесіп бекіткен «Нобельдің Алтын медалімен» марапатталды.[4]

Дереккөздер

  1. ↑ Қазақстан жазушылары. Анықтамалық. Алматы, «Жазушы» баспасы, 1982, 268 бет
  2. ↑ Шахановтың шынайы болмысы басқа... | Әдебиет порталы
  3. ↑ Мұхтар Шахановтың руы қандай екенін кім біледі н/е біліп бере алады? - Cұрақ-Жауап
  4. ↑ Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2

Сыртқы сілтемелер

 
Бұл мақала — қазақ әдебиеті туралы бастама мақала. Оны толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Мұхтар_Шаханов&oldid=3410125» бетінен алынған