Шідерті қорғандары

Шідерті қорғандары (Шідерті 2; Шідерті 3; Шідерті 4; Шідерті 5; Шідерті 6; Шідерті 7; Шідерті 8; Шідерті 9; Шідерті 10.) – Павлодар облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген археологиялық ескерткіштер тобы.

Өрнек іздері қалған тас тақта. 3 Шідерті көне тұрағы. Ерте неолит.

Орналасқан жері

Шідерті кентінен оңтүстік-батысқа қарай 2 км; оңтүстік-шығысқа қарай 4 км; солтүстік-батысқа қарай 1,5 км; солтүстік-батысқа қарай 1,5 км; солтүстік-батысқа қарай 3 км; солтүстікке қарай 3 км; оңтүстік-батысқа қарай 3 км; солтүстік-батысқа қарай 3 км.

Зерттелуі

Солтүстік-Шығыс Қазақстандағы неолит дәуірінің ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер өткен ғасырдың 20-шы жылдары аяғында Баянауыл ауылы маңындағы Жасыбай көлінің жағасында П. Л. Драверт жүргізген археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде алынды. Одан бұрын, 1916 жылы Павлодар уезінің аумағынан Орыс географиялық қоғамының Батыс-Сібір мұражай қорына А. С. Сорокин Павлодардан 150 км жердегі Шарбақты көлінің жағасынан жинап алған тас құралдар жиынтығын жіберген болатын.
1950 жылдар ортасында Железинка ауылының тұрғындары тосыннан тапқан жерлеу орны алғашқы неолиттік жерлеу материалдарын көрсетті. Ертіс-Қарағанды каналын салу кезінде оның жолымен Шідерті өзенінің орта сағасы бойында бір топ қоныстар анықталған болатын. Соларды зерттеу нәтижесінде А. Г. Медоев Ертістің сол жағасының маңында микролиттер мәдениетімен қарасор мәдениеті болған деген жорамалдар жасады.
1970 жылы алғаш рет неолит пен энеолит дәуірлеріндегі 1-2 Пеньки қоныстарын қазу жұмыстары жүргізіліп, қыштары жағынан Железинка археологиялық олжаларына жақын материалдар алынған болатын. Неолит-энеолит материалдарын 1976 жылы палеонтолог Л. Л. Гайдученко Павлодардан оңтүстікке қарай 60 км жердегі Тілектес ауылының маңайынан жинап алған болатын.
Ескі Екібастұздың тас дәуіріндегі қоныс-шеберханалар мен елді мекендерді, сондай-ақ Ертіс маңындағы басқа да ескерткіштерді жүйелі түрде зерттеу жұмыстарын Павлодар археологиялық экспедициясы В. К. Мерцтің басшылығымен 1980-ші жылдар аяғында жүзеге асырды. Бүгінге дейін бұл өңірде неолит дәуірінің жүзге тарта қоныстары мен тұрақтары тіркелді. Негізінен бұл ескерткіштер – тазартылған мәдени қабаттан табылды.

Шідерті мәдени қабаттары материалдары

Неолиттік материалдары тыңғылықты зерттелген 3 Шідерті - қонысындағы жер қабаттары жақсы нәтижеге қол жеткізді. Олар үш мәдени көкжиектен көрініс берді және Солтүстік-Шығыс Қазақстанның ғана емес, сондай-ақ Солтүстік және Орталық Қазақстанның неолит дәуіріндегі мәдениетінің барлық негізгі даму кезеңдерін көрсетіп берді.

Б. з. д. VI мыңжылдық

3 Шідерті қонысының үшінші мәдени қабатынан шыққан материалдар ерте неолит дәуірінің (б. з. д. VI мыңжылдық) мұраларына жатады, олар – тас өнеркәсібінде пайдаланылған ұсақ түйіршікті палеогендік микро-кварцтар. Оларға жалпақтығы орташа 1 см-ге дейін жететін нәзік пластина тәрізді тастар шығарып алуға арналған конус тәрізді тастар сипаты тән. Осы сындырылған пластина тәрізді тастардан бұйымның негізгі бөлігі жасалды. Олар сүйек қанжармен найзаны ауыстыратын екінші жағы доғалданған әртүрлі пластина-тастар, ассимметриялық биік трапециялар, үшкіртастар, тескіштер, ұңғылар, пышақтар, қырғылар мен бүйірлей қырнайтын қырнауыштар, сондай-ақ жоңқалап қырғыш немесе ұшында және бүйірінде жүзі бар ірі және орташа жоңғылар. Алғашқы ірі құралдар – балта, бүйірінде тесігі бар кетпен, жоңғы, шаппашот, егеу арқылы тегістейтін тегістегіш шыға бастайды. Бетінде өрнегі жоқ, қара түсті, құм мен ұсақ тастардан түзілген қыштың дөңгелек түбінің қалдығы табылды. Алғашқы қауымдық құрылыс өнеріне тән заттар кездеседі, малта тастардан және бояумен боялған қалыптардан жасалған мүсін үлгілері ұшырасады. Тұтастай алғанда, өнеркәсібі Солтүстік Қазақстан ескерткіштеріне ұқсас, кейбіреуі далалық Алтай мен Ортаазиялық қос өзен аралығының материалдарына ұқсайды.

Б. з. д. V мыңжылдықтың ортасы мен екінші жартысы

Орта неолит (б. з. д. V мыңжылдықтың ортасы мен екінші жартысы) материалдары 2а қонысынан шығып, барлық осыған ұқсас кешендерде пайдаланылған ашық сұр яшма тәрізді кварциттен жасалған микропластина өндіріс бұйымдарын ұсынды. Олар: ұқыпты түрде өңделген конустәрізді пластина-тас және ұшы мен доғал жағы, кейде екі жақ жаны да өңделген ұзындығы 1,5–3 см болатын көп мөлшердегі микропластина тастары, пластина түріндег жебенің ұштығы және ойық түрінде келген жоңқалап қырғыш пен жоңқалап қырнағыш. Өндіріс ерекшелігі пластинка-тастың ұшын арнайы өңдеу арқылы істелген арнаулы кескіштер жасау болып табылады. Кескіштердің бұл типі – осы жер қабатынан шыққан бұйымдарға ғана тән сипатты белгі және бұлар пластина тәрізді тас жебе ұштықтарымен бірге кейде осы өңірде болған дамыған неолит дәуірі мәдениетінің белгісі ретінде де қарастырылады. Мұндай бұйымдар басқа 1 Нұрымбет, 1 Мичурино, Борлы қоныстары кешендерінде де белгілі. Осы бұйымдардың бұл типіне ұқсастық, батысындағы 1 және 10 Тельман қонысында бар, сол себепті бұл кешен атбасарлық неолит мәдениетіне жататын болар. Қыштар алдыңғы жер қабатындағы сияқты өте аз. Осы өндірістің екінші рет өңделген пластина-тастарының осындағы ерте неолит материалдары кейбір жағынан ұқсастық тауып жатуы, екеуінің арасында сабақтастық немесе туыстық байланыс барлығын аңғартады.

Б. з. д. V мыңжылдықтың аяғы – IV мыңжылдықтың бірінші жартысы

3 Шідертінің екінші жер қабатынан шыққан материалдар, өңірдің кейінгі неолит (б. з. д. V мыңжылдықтың аяғы – IV мыңжылдықтың бірінші жартысы) өнеркәсібінің сипатын көрсетеді. Олар: конус тәрізді пластина-тас, бүйірін және ұшын қырнауыштар, ұзыннан кесетін (тілетін) жалпақ пластина-тас, бүйір беті мен ұшын жонатын жонғы, ойық түрдегі тастан жасалған екі жағымен өңдейтін және ұшын шығару құралы, үш қырлы және жалпақ жоңқалы қырғыштар. Ұшы шығарылған мұндай ұштықтар 1 Пеньки, 1 Тельман және 1 Шарбақты қоныстарынан да табылды. Бұларға шикізат ретінде әдетте сұр және күлгін түсті тастақ-балшықты жыныс және көгілдір реңкті қара сұр түсті кварц-құмдақ пай-даланылды.

3 Шідертің көп қабатты қонысын зерттеу Солтүстік және Орталық Қазақстан жер аумағында мезолит-энеолит дәуірлеріндегі тас өнеркәсібінің даму барысын ғана емес, сол тас бұйымдардың жасын анықтауға да мүмкіндік берді. Сондай-ақ басқа да ескерткіштердің хронологиялық бағытын анықтайтын ұқсастықтар бойынша осы немесе басқа мәдениеттің шығу тегін түсіну үшін маңызы зор болып табылатын мәдени байланыстардың бағытын анықтауға да септігін тигізеді.

6-шы мәдени қабаты

3 Шідерті тұрағының 6-шы мәдени қабатынан шыққан ерте мезолит өндірісінен, алаңдарға шоғырланған көптеген тілімдік дайындамалар мен олардан жасалған құралдармен берілген. Бұлар кескіштер, біздер, сапты қырғыштар, қысқа симметриялық трапеция түріндегі геометриялық микролиттер. Ұсақталған тастардан жасалған құралдар арасында көптеген қырғыштар, тісті бұйымдар, кеспелтек дөңбекті, сына тәрізді және призмалық нуклеустар бар. Жергілікт іжәне әкелінген шикізаттардан кремний тау жыныстары кең түрде болды. Қабатта малтатастар мен жұмырланған ұзынша тастардан жасалған шотбалталар мен өңдегіштер жиі кездеседі. Жалпы алғанда тұрақтың көрінісінен, сібір-монғол типіндегі кейінгі палеолит даму дәстүрін жалғастырушы және кейінгі келімсек халық – геометриялық микролиттер мәдениетін таратушы мезолиттік тайпалардың аңшылық лагеріндегі оқиға көрінеді.

5-ші мәдени қабаты

Бесінші мәдени қабаттан жоғары жатып қалған ерте – орта мезолит құралдары жылтыр халцедонды сары кәріптастан (янтарь), сондай-ақ қоңыр шақпақтас пен сары яшма-кварциттен жасалған құралдардан көрінеді. Коллекцияда көптеген екінші рет өңделмеген дұрыс емес қысқа тілім, ұсақталған түрлі пішіндегі көп қырғыштар мен тасқырнауыштың жүзі, доғал жүзді ірі тілімнен жасалған сапты қырғыштар бар. Пышақ ретінде төменгі жағы қиылған ірі тілімдер мен шет-шеті өңделген ұсақтағыштар қолданылған.

4-ші мәдени қабаты

Тұрақтың келесі, 4-ші мәдени қабатынан шыққан кейінгі мезолит тас бұйымдарының жиынтығында шет-шеті өңделген және бүйірінде майдаланып тегістелген ойықтары бар дұрыс емес тілімдерден жасалған құралдар басымдық алады. Призмалық тілімдерде екінші рет өңделмеген қима, ірі тілімнен жасалған пышақтар мен бүйірі жүзді, ұшты қырғыштарға арналған трапеция түріндегі сыналар, биік қысқа және аласа ұзын трапециялар жасалған. Ірі ұсақтар мен сынықтардан жасалған қырнауыштар мен тісті құралдар, нуклеусті кескіштер, конустық, қарындаш түріндегі және сына тәрізді нуклеустер. Шақпақтасты мүсіндер мен құмдақ қыру үлгілері алғаш рет кездеседі. Индустрия шикізатына ашық қоңыр және шие қызыл яшма-кварцит, сондай-ақ қара қоңыр және ашық жасыл шақпақтас қолданылған. Бұйымдардың ұқсас кешені 2, 5 Шідерті, 3 Қарабұдыр тұрақтарынан жиналды. Солтүстік және Шығыс Каспий маңы ескерткіштерінің материалдарымен, сондай-ақ жейтундық неолит мәдениетінің құралдарымен бірнеше ұқсастығы бар.
Осылайша 3 Шідерті көне тұрағынан Солтүстік және Орталық Қазақстанның 8–12 мың жыл бұрынғы ежелгі тұрғындарының мәдениетін сипаттайтын мезолиттік құралдардың үш түрі анықталған. Олар өзіндік өзгешелігімен ерекшеленеді және бұл кешендерге ұқсас алыс аумақтардағы ескерткіштерде Солтүстік Сарыарқаның ежелгі тұрғындарының мәдени байланысы жөнінде, бәлкім, бұл кешендердің шығуы туралы дәлелдейді.

Железинский зираты материалдары

Солтүстік-Шығыс Қазақстанның неолит дәуірі кезіндегі тұрғындардың мәдениетін зерттеп білуде Е. И. Агеевамен А. Г. Максимова сипаттап жазғандай, Железинский зираты материалдарының мәні ерекше. Жерлеу орнынан тастан, сүйектен жасалған бұйымдар, түбі сфера қалпы банкі тәрізді үш қыш ыдыс табылды. Ыдыстар жапсыру техникасымен жасалған, бүкіл сыртқы беті ыдыстың түбіне барып тірелетін көлденең, тігінен тік және толқын тәрізді түріндегі тарам-тарам және үзік-үзік сызықты өрнектермен өрнектелген. Ыдыстардың жоғарғы және ортаңғы бөліктері сәл басып түсірілген белдеу сызықтармен әшекейленген. Сүйек құралдар ромбы тәрізді болып келген жебе ұштығы, тоқу бізі тәрізді тескіш түрінде көрінеді. Тастан жасалған бұйымдар: шот балта тәрізді құрал, жапырақ тәрізді найзаның ұштықтары, жебенің ұзыншақ келген төрт ұштығы және ірі тастан сындырып алынған ұзындығы бес сантиметрден асатын бір ірі ұштық. Кварц пен тастан әзірленген бұл бұйымдардың екі жағын да өңдеп, жүз шығарған. Жерлеу орындарынан, сондай-ақ сәндік бұйымдар – қабанның азу тісінен жасалған салпыншақ, суыр тістерінен тесіп тізілген алқа (21 тал) және отыздан астам дөңгеленіп келген ұлудан тесіп тізілген моншақ табылды.
Молалардың бірінен құланның боялған екі бақайы табылды. Жер қабатынан шыққан қыштармен ұқсайтын жерлеу орнынан табылған қыш кейінгі неолит дәуіріне тұстас келіп, орта ертістік немесе жерлеу орындарынан ұқсас жебе ұштықтары кездескен екатериндік мәдениетке жатады. Сүйек ұштықтар кельтеминар мәдениетіне жататын Шығыр шымтезекті батпағынан табылған Орал маңы ескерткіштерінен ұқсастық тапты. Қабанның азу тісінен сәндік бұйымдар жасау Солтүстік Азия тайпаларында Байкал маңы мен Батыс Сібірден бастап ортаазиялық өзен аралығына дейін кеңінен пайдаланылған.

1 және 2 Пеньки қоныстары

Неолит пен энеолит дәуірлерінің материалдары Пеньки өзенінің жағасында орналасқан 1 және 2 Пеньки қоныстарында да зерттелді. Бұл жерден үш мыңнан астам тас бұйымдар жиналды, олардың ішінде беті ысқыланып тегістелген балталар және төрт жүздей қыш қалдықтары бар. Шикізат ретінде шақпақтас, яшма пайдаланылады. Пышақ тәрізді пластиналардан жасалған бұйымдар – артқы бойы мұқалған ішпектер, трапециялар, кескіштер, тескіштер, бұрғылар, қырнауыштар, екі жағынан жүз шығарылған және жонылған, пластина тәрізді тастың бір беті шұңғыл (ойық) болып келген үш қырлы найза мен жебе ұштықтары басымдау.
Дөңгеленіп келген немесе үшкір табанды жұқа қабырғалы қыш үзік-үзік шұқыршақ тәрізді түзу сызықтармен немесе толқынды сызықтармен өрнектеледі. Тұтастай алғанда, бұлар Железинский жерлеу орындарынан табылған ыдыстарға ұқсас және Орта Ертіс маңының екатериндік мәдениетінің қыштарына ұқсас келеді. Сондай-ақ жануарлардың азу тістерінен жасалған сәндік бұйымдар, ұлу мен тастан жасалған сәндік бұйымдар, ұлу мен тастан жасалған моншақтар табылды.
Ескерткіштің жекелеген жер телімдерінен көптеген ошақтар, шақпақтас пен қышбұйымдар жинақталғаны тіркелді. Тікбұрыш қалыпты (15×7 м), солтүстіктен оңтүстікке қарай созылған, есігі шығыс жағынан шығарылған тұрғын үйлердің қалдықтары табылды. Үйдің ортасында және шетін бойлай диаметрі 1,2–2,5 м болатын ошақтар орналасты. Неолиттік дәуірдің 1 Пеньки қонысының әртүрлі кезеңдегі құралдары оларды б. з. д. VI–IV мыңжылдықтарға жатқызуға мүмкіндік береді.
Бұл ескерткіштер Батыс-Сібір орманды және ормандыдала аңшыларымен балықшыларының мәдени зонасына енетін Ертіс маңының оң жағалауын мекендеушілердің шаруашылығымен мәдениетін көрсетеді, сонымен бірге олардың осы кезде Солтүстік-Шығыс Сарыарқаны мекендеушілермен тығыз экономикалық байланыста болғандығын тас өнеркәсібі мен оның өндірісі үшін шикізат ретінде қызмет еткен ұсақ тас сынықтарының ұқсастығы растай түседі.

Қорғаннан табылған бұйымдар

• 
  Тас құралдар. 3 Шідерті көне тұрағы.
• 
  Геометриялық микролиттер. 3 Шідерті көне тұрағы.
• 
  Сүйек құралдар. Неолиттік Железинка қорымы. Кейінгі неолит.
• 
  Тас құралдар. Неолиттік Железинка қорымы. Кейінгі неолит.
• 
  Қыш ыдыстар. Неолиттік Железинка қорымы. Кейінгі неолит.
• 
  Жабайы қабан, өзен құндызының тістерінен жасалған әшекей бұйымдар.
• 
  Қол тас шоты. 18 Екібастұз көне тұрағы. Кейінгі палеолит.