Шәміл Мұхамеджанов

Шәміл Мұхамеджанов (14 қазан 1931 жыл, Торғай облысы, Жангелдин ауданы, Торғай ауылы - 15 желтоқсан, 1980 жыл, Алматы қаласы) — қазақ ақыны, аудармашы, редактор, КСРО Жазушылар Одағының және Қазақ КСР-і Жазушылар Одағының мүшесі. 1956 жылы Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының филология факультетін бітірген.

Шәміл Мұхамеджанов
Туған күні	14 қазан 1931
Туған жері	Торғай облысы, Жангелдин ауданы, Торғай ауылы
Өмірден өткен күні	15 желтоқсан 1980 (49 жас)
Қайтыс болған жері	Алматы қаласы
Азаматтығы	КСРО
Қызметі	ақын, аудармашы, редактор

Шәміл ақынның «Ана құшағы», «Қошалақ», «Ақ жалын», «Туысқан» «Көңілашар», «Күн төбеде тұрғанда», «Назқоңыр», «Арқа сүйер – тірегім», «Ақ желең», «Дәуір даусы», «Жас қанат», «Шабытты шақ», «Жыр – ғұмыр», «Мен әлемге өз тілімде үн қатам» сияқты жыр жинақтары әр жылдарда жарық көрген.

Көптеген өлеңдеріне атақты композиторлар ән жазып, олар қазақ сахнасында шырқалып жүр. Сонымен қатар балаларға арнап жазылған өлеңдеріне ән шығарылған.

Мұқағали Мақатаевтың алты бөлімнен тұратын «Шәмілге жазған хаттардан» атты шығармасы ақын Шәміл Мұхамеджановқа арналған. Екі ақын бірінің жанын бірі түсінген құрдастар, жақын достар болған.

Сырымды білмес сырт адам,

Ұғар-ау, жан деп жұтаған.

Жақын кеп олар мендегі

Сезімді көрсе бұрқаған, –

деп өлеңдеткен, ақын жүрегін елеңдеткен, мұңайтқан, елегізткен ойлар Шәміл Мұхамеджанов болмысын өз көзінен өткеріп, өз жүрегімен жырласа, талант қыры ерекшелене түсері сөзсіз. Ал «Шәмілдің ерекшелігі не?» дегенде, оның, алдымен, не жайында болса да, жүрек сырын қозғап, шынын, расын айтатындығы десе артық емес, әбден орынды. Олай дейтінім: ақынның тақырып өрісі тым алыс, көңіл-күйі, шын зейін-зердесі жететін көз алдындағы құбылыстарды ғана қозғайды. Сондықтан бұлар оның жанына жақын, жүрегіне жылы, айқын да аян жайлар», – деп жазады академик М. Қаратаев. Осылайша ол Шәміл Мұхамеджановтың «Жазушы» баспасынан 1981 жылы жарық көрген «Шабытты шақ» атты жыр жинағына жазған алғысөзінде құнды пікірін білдірген.

Бар-жоғы 49 жасында көз жұмған ақын жайында Т. Молдағалиев: «Шәміл екеуміз тез табыстық. Шәмілдің де, менің де айтар әңгімеміз, шертер күйіміз өлең болды. Өлең екеумізді таныстырды, табыстырды, достастырды. Өлеңдегі ұзақ жылда бірімізге-біріміз аялай қарадық. Жаңа жазылған жырларымызды бірімізге-біріміз оқуға асығушы едік», – деп сағына еске алады.

Еңбек жолы

«Жұлдыз» журналында, көп жыл бойы «Жазушы» баспасында қызмет істеген. Алғашқы топтама өлеңі жас ақындардың «Жас қанат» жинағында 1959 жылы басылды. Бұдан кейінгі жылдары ақын қаламынан оннан астам өлең-дастан жинақтары, балаларға арналған кітапшалары дүниеге келді. Аударма саласында М. Лермонтовтың, Я. Райнестің, Л. Украинканың, Т. Шевченконың, Р. Ғамзатовтың, Я. Смеляковтің, т.б. шығармаларын тәржімалауға қатысты.

Ш. Мұхамеджановтың тақырып өрісі кең: туған ана, туған жер, қатар- құрбы, сүйген жар тақырыбынан бастап барлық жырларында нағыз жүрек сөзін айтады, өмір көрінісі мен уақыт тынысы үндесіп жатады. Балғын балалық шағы соғыс кезіне тура келген ақын Ұлы Отан соғысындағы және тылдағы халықтың ерліктерін, әрі соған орай бүгінгі бейбіт өміріміздегі адамдардың ерен еңбегін жырлап өтті. Ақынның 70 жыл толуына орай «Жыр ғұмыр» шығармалар жинағы шықты. Сонымен қатар «Притяжение отчей земли» атты бір томдық өлеңдер жинағы орыс тілінде жарық көрді. Орыс тіліне аударғандар Амантай Ахетов пен Лев Халиф. Қысқа ғұмырында ақын Қапан Мусин, Мәкәлім Қойшыбаев, Діңгебай Ботпаев, Әсет Бейсеуов, Ілия Жақанов сынды талантты сазгерлермен тығыз шығармашылық байланыс орнатып «Жар сағынышы», «Кел достар», «Ана арманы», «Еске алу», «Қайыңдар», секілді сәнді әндерге сөз де жазған.

Отбасы

Жұбайы — Жүнісова Мәриям Сыздыққызы (1935 жылғы). Балалары — Алмат, Алуа, Ләйлә, Самырат, Дастан, Дариға және Қазыбек.

Шығармалары

• Жас қанат. Өлеңдер. А..ҚМКӘБ. 1959;
• Жоғалған көйлек. Өлеңдер. Казгосиздат. 1959;
• Ана құшағы. Өлеңдер. А..ҚМКӘБ. 1960;
• Қошалақ. Өлеңдер. А..ҚМКӘБ. 1962;
• Ақ жалын. Өлеңдер. А..Жазушы. 1964;
• Қазақ Совет поэзиясының антологиясы. 2 томдықтың редакторы. А..Жазушы. 1966;
• Туысқан. Өлеңдер. А..Жазушы. 1966;
• Көңілашар. Өлеңдер. А..Жазушы. 1968;
• Құлыншақтарым. Өлеңдер. А..Жазушы. 1970;
• Күн төбеде тұрғанда. Өлеңдер. А..Жазушы. 1972;
• Назқоңыр. Өлеңдер. А..Жазушы. 1973;
• Шағала көңілім, шарықта. Таңдамалы. А..Жазушы. 1974;
• Ақжелең. Өлеңдер. А..Жалын. 1977;
• Арқа сүйер тірегім. Өлеңдер. А..Жазушы. 1978;
• Жас қанат. Поэмалар, балладалар, өлеңдер. А..Жалын. 1979;
• Дәуір дауысы. Өлеңдер. А..Жазушы. 1979;
• Дала тынысы. Өлеңдер мен балладалар. А..Жазушы. 1980;
• Жас қанат. Поэмалар. А..Жазушы. 1980;
• Шабытты шақ. Өлеңдер мен поэмалар. А..Жазушы. 1981;
• Жыр-ғұмыр. Өлеңдер. А..Гауһар. 2001;
• Притяжение отчей земли. Өлеңдер. (Аудармашы А. Ахетов). А..Гауһар. 2001;
• Мен әлемге өз тілімде үн қатам... Өлеңдер. А..Мектеп. 2011.

Аудармалары

Орыс және өзбек тілдерінен

• Миртемир. Сахра гүлі. Өлеңдер. А..Жазушы. 1968;
• Украинка Л. Таңдамалы өлеңдер. А..Жазушы. 1971;
• Нонешвили И. Қазақ жерінде. Өлеңдер. А..Жазушы. 1975;
• Наровчатов С. Жалын. Өлеңдер. А..Жазушы. 1979;
• Абашидзе И. Грузия күмбезі. Өлеңдер. А..Жазушы. 1980.

Шәміл Мұхамеджанов туралы басылым беттерінде жарияланған мақалалар

• Шалқар, Жәлел. Мұқағали жырлаған Шәміл кім еді? [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджанов туралы] / Жәлел Шалқар // Үркер. – 2018. – № 11. – Б. 26–27.
• Мұхамеджанов, Шәміл. Қара бала [Мәтін] : [1маусым – Халықаралық балаларды қорғау күніне орай] / Шәміл Мұхамеджанов // Жыл он екі ай. – 2016. – № 3. – Б. 2.
• Ниязбекұлы, Байбатыр. Ақынның жыр ғұмыры [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджановтың 80 жасқа толу кеші туралы] / Байбатыр Ниязбекұлы // Біздің Торғай. – 2011. – 8–15 қараша. – Б. 2.
• Сүндетбаев, Ғабит. «Ардағым Торғай, асылым Торғай» деп жырлап өткен Шәміл аға [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджановтың туғанына 80 жылдық мерейтойына орай Алматы қаласында өткен еске алу кеші жайлы] / Ғабит Сүндетбаев // Біздің Торғай. – 2011. – 1 қараша. – Б. 2.
• Абдуллин, Әмірхан. Өтті алдымнан жастық елес [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджановтың туғанына 80 жыл толуына орай] / Әмірхан Абдуллин // Біздің Торғай. – 2011. – 25 қазан. – Б. 3.
• Ғали, Т. Торғайдан ұшқан тарланбоз [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджановтың туғанына 80 жыл толуына орай] / Т. Ғали // Айқын. – 2011. – 18 қазан. Б. 7.
• Мақатаев, Мұқағали. Шәмілге жазған хаттардан [Мәтін] : [өлеңмен жазылған хаттар] / Мұқағали Мақатаев // Қазақ. – 2011. – 7 қазан. – Б. 7.
• Мұхамеджанов, Шәміл. Жарияланбаған өлеңдер [Мәтін] : [өлеңдер] / Шәміл Мұхамеджанов // Қазақ. – 2011. – 7 қазан. – Б. 6.
• Шәмілқызы, Дариға. Әке [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджанов туралы естелік] / Дариға Шәмілқызы // Қазақ. – 2011. – 7 қазан. – Б. 7.
• Абдуллин, Әмірхан. Өтті алдымнан жастық елес... [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджанов шығармашылығы туралы] / Әмірхан Абдуллин // Қазақ. – 2011. – 16 қыркүйек. – Б. 10.
• Қайырбеков, Ғафу. Алпыс жылдыққа арналған сөз [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджановтың 80 жылдығына орай] / Ғафу Қайырбеков // Қазақ әдебиеті. – 2011. – 14 қазан. – Б. 10.
• Молдағалиев, Тұманбай. Ақын Шәміл туралы сөз [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджанов шығармашылығы туралы] / Тұманбай Молдағалиев // Қазақ. – 2011. – 7 қазан. – Б. 6–7.
• Мұхамеджанов, Шәміл. Көңілді қыс [Мәтін] : [қыс туралы өлең] / Шәміл Мұхамеджанов // Балапан әлемі. – 2010. – № 1. – Б. 25.
• Кенжеахметұлы, Сейіт. Ақиқатын айтып кеткен ақын [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджанов] / Сейіт Кенжеахметұлы // Торғай. – 2001. – 19 қазан. – Б. 4.
• Жүнісұлы, Мұрат. Шәміл шыққан шың [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджанов туралы] / Мұрат Жүнісұлы // Торғай. – 2001. – 19 қазан. – Б. 4.
• Абдуллин, Әмірхан. Құс жолының бір жұлдызы [Мәтін] : Шәміл Мұхамеджановтың туғанына 70 жыл толуына орай / Әмірхан Абдуллин // Қостанай таңы. –2001. – 9 қазан. – Б. 2
• Мұхамеджанов, Шәміл. Інілерге [Мәтін] : [өлең] / Шәміл Мұхамеджанов // Қазақ әдебиеті. – 2001. – 5 қазан. – Б. 9.
• Жүнісұлы, Мұрат. Шәміл шыққан шың [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджанов туралы] / Мұрат Жүнісұлы // Торғай. – 2001. – 19 қазан. – Б. 4.
• Оспанов, Сейфолла. Адалдықтың ақыны [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджанов туралы] / Сейфолла Оспанов // Егемен Қазақстан. – 2001. – 20 қазан. – Б. 4.
• Жүнісұлы, Жақсылық. Жақсы сөз жан семіртер [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджановтың туғанына 60 жасқа толуы туралы] / Жақсылық Жүнісұлы // Торғай таңы. – 1995. – 24 қаңтар. – Б. 4.
• Жүнісов, Жақсылық. Өлеңмен өрген өмірін [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджановтың 60 жылдығы] / Жақсылық Жүнісов // Торғай таңы. – 1991. – 18 қазан. – Б. 4–7.
• Мырзалиев, С. Ақын туған жерде өткен той [Мәтін] : [ақын Шәміл Мұхамеджановтың туғанына 60 жыл мерей тойы туралы] / С. Мырзалиев // Торғай таңы. – 1991. – 24 желтоқсан. – Б. 4.
• Мұхамеджанов, Ш. [Мәтін] // Торғай елі : энцикл. / құраст. Т. Рсаев ; ред. А. Ахметов. – Алматы, 2013. – Б. 307.
• Мұхамеджанов, Ш. [Мәтін] // Торғай тарландары : өмірбаяндық энцикл. / құраст. Ә. Жақып. – Астана, 2009. – Б. 131.
• Мақатаев, Мұқағали. Мәңгілік өлмейтұғын ән қалдырсын! [Мәтін] : [өлең] / Мұқағали Мақатаев // Мұқағали. – 2019. – № 6. – Б. 3–11.

Шәміл Мұхамеджанов жайлы пікірлер

Мұхаметжан Қаратаев, академик: «Шәміл Мұхамеджанов – қазақ оқырманына көптен танымал лирик ақын. Өз қатарында өз еңбегімен, өзіндік талант жемісімен поэзия қазынасына едәуір үлес қосып келе жатқан қажырлы қаламгер. Шынында ой жүгіртіп қарасақ, ақын еңбегінің өнімі ауыз толтырып айтарлық екен...»

Ғафу Қайырбеков, ақын, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты: «Шәміл өмірдің үлкен сағынышының жыршысы еді. Оның артында өзінше әсем, өзінше сүйкімді, сазды, әуені мол ақындық мұрасы қалды. Өмір поэзиясының үлкен бір томы қалды. Жәй «қалдыдан гөрі», көңіл жұбатудан да жоғары, шүкіршілігі мол, әрі табиғаттай шын, бар поэзиясы қалды. Ол – барлық қызығын поэзиясынан, талантынан көріп өтті...»

Тұманбай Молдағалиев, ақын, Қазақстанның Халық жазушысы: «Шәміл Мұхамеджанов өз өмірінде он беске тарта жыр жинақтарын шығарды. Ақын боп туып, ақын боп өмір сүрді. Неге екенін кім білсін, сол баяғы жас кезімізде ол: «Мен елуге сендерден ертерек келемін. Елудің не екенін сендерге мен айтатын боламын. Тұмаш, сені Торғайға бір апарсам. Сен біздің даланы көрсең, бағың ашылып кетер еді-ау, шіркін!» – деп арман айтып отыратын. Шәміл шынында елуге бізден ертерек жетті. Өзі жетпеді, артына қалдырып кеткен көзі – өлеңдері жетті. Біз енді оның жырларының тойын тойлаймыз. Табиғатында момын, сенгіш, сезімтал ақын досымыздың қалдырған мұрасын – жырын біз әркез көкірегімізге басамыз. Оның өзін көргендей, жүзімізге жылу, көзімізге шуақ қайта пайда болады.»

Қадыр Мырза-Әли, ақын, Қазақстанның Халық жазушысы: «Шәміл әдебиетке ә дегеннен жақсы еніп, кітаптары жыл сайын шығып, Жазушылар одағының мүшелігіне бірден қабылданды. Шәмілдің қарымы үлкен еді. Шәміл менің жақсы көретін ақыным. Қалжың-қағытпасы бар, ақкөңіл азамат. Ақындығы да, өмірі де алақандағыдай. Қашанда көңілде жүретін есім...»

Бекен Әбдіразақов, ақын: «Шәміл – өлең есігін еркін ашып келген ақын. Қасиетті Торғай даласынан ұшып шыққан мен білетін Шәмқам (үлкен де, кіші де Шәмқа дейтін) тәкаппарсуды, тәлімсуді білмейтін. Көңілі ашық, жарқын, жаны жайсаң еді. Жанарындағы жылт-жылт еткен уытты жымиысынан біраз жұрт жасқанатын.»

Әмірхан Абдуллин, қаламгер: «Құрдасы да, ой бөлісер сырласы да Шәмілге ақтаңгер ақын Мұқағали Мақатаев көптеген жырлар жолдаған. Талантты ақын болуымен қатар, Шәміл көпшіл жігіт, бауырмал жан, ақкөңіл азамат та болған. Шәмілдің тірілігіндегі жайма шуақ қалпы өлеңдерінен де сезіліп тұрады...»

Серікбай Оспанов, ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі: «Шәміл ақынның қарапайымдылығын көріп өстік. Бос мақтан, өтірік сөз, ісініп-кебінуден аулақ еді. Өлеңдері сырлы, нәзік, көбіне-көп ойға құрылатын. Оның негізгі тақырыбы – достық, туған жер, ел, жастық шақ болатын. Поэзияны поэма жазудан бастаған ақынның еңбектері өлмес дүниелер. Ой теңізіне күні-түні қармақ салумен өткен ақын өлеңдері мәңгілікке жалғаса береді.»

Қоғабай Сәрсекеев, жазушы, Халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты: «Шәміл ағаны көз алдыма елестетсем, менің есіме сонау алыстағы мектебім еске түседі. Негізін Ыбырай Алтынсарин қалаған сол мектептің тарихы да бөлек. «Алға» деп аталатын қабырға газеті шығып тұрушы еді. Шәкеңнің өлеңдері осы «Алғада» жарияланатын, одан кейін ауданның «Социалистік ауыл» газетінде ақын жырлары жиі жарық көретін. Шәміл ақын кейін зор ақын болды, шоң ақын атанды. Өмірінде шын мәнінде ақын бола білді, мәнді де мағыналы өмір кешті. Өзі де қарапайым, барынша бауырмал ақын ешкімді жатсынбайтын еді. Құшағы кең-тін. Досқа адал, ағайынға мейірімді Шамағаң сыртқа да, ішке де жайлы-тын...»

Дариға Шәмілқызы, ақын Шәміл Мұхамеджановтың қызы: «Бала күнімде папамның Торғай даласына деген сүйіспеншілігін онша түсіне бермейтінмін. Тақыр дала, қайда қарасаң да аспанмен шектескен көкжиек. Медеудің жөні бөлек қой. Тау, өзен, биік шыршалар. Қарлы шыңдар, көк майса шалғын. Ал папама ең ыстығы-даласы еді. Қазір есейген шақта әкемнің даласына деген сезімін түсінемін. Қазақ бойына күш-қуатты тек өзінің ұлан-байтақ даласынан алады... Папам әдемілікті кез келген нәрседен, тіпті шалғыннан да көре білетін. Ол үнемі біздің ой-қиялымызды байытуға тырысатын... Кейде қулана жымиып, әртүрлі пішінде өскен картоп пен қызанақты көрсетіп неге ұқсайтынын сұрайтын. Көкөністі қолыма алып, әрлі-берлі қарап, бір нәрсеге ұқсастығын тапқан сәтте қуана айқай салатынмын... Әкемнің шабыт көзі тек табиғатта ғана емес, оның балаларына деген сүйіспеншілігінде еді. Папам бізге арнап өлең шығарды, біз жайлы жазды. Ол мені ылғи да алдына отырғызып,шашымнан иіскейтін, сосын өзінің сүйікті қызына, яғни, маған арнап шығарған өлеңдерін оқып беруімді өтінетін. Жаздың салқын кештерінде жұлдызды аспанға қарап, Жетіқарақшы жұлдызы шоғырындағы жеті жұлдызды «бұл менің жеті балам» деп қайталап айтқанды ұнататын... Әкетайым менің! Менің бой жеткенімді көрмейтініңді, немерелеріңді де бағып-қаға алмайтыныңды сезбедің де... Мен небәрі он екі жасымда әкемнен айырылдым...»