Энциклопедия

Энциклопедия - (гр. enkyklopaіdeіa – білім (жалпыға бірдей) өрісі), анықтамалық бағытта шығарылатын ғылыми басылым.

Энциклопедия - көне грекше: ἐγκύκλιος παιδεία — «айналым негізінде білім алу» - орыс. обучение в полном круге, κύκλος — шеңбер и παιδεία — оқыту, білім алу) кейде Циклопе́дия (Үлгі:Lang-neolat көне грекше: κύκλιος παιδεία — «айналым негізінде оқыту»)

Этимологиясы

Энциклопедия термині маңызы жағынан тарихи өзгерістерге ұшыраған. Антикалық қоғамда энциклопедия атауы жеті еркін өнерді (грамматика, риторика, диалектика немесе логика, геометрия, арифметика, музыка және астрономия) белгілеп көрсету үшін қолданылған.

16 ғасырда Батыс Еуропада бұл термин "әр алуанды мазмұнды жинақ" дегенге жақын ұғымда қолданыла бастады.

18 ғасырда энциклопедияны білімді топтастыру деген түсінік орын алды. Келе-келе бұл терминнің маңызы бірте-бірте ұлғая түсіп, қазіргі кең таралған мағынаға ие болды: оны барлық ғылым саласынан анық мағлұмат беретін және іс жүзінде қолданылатын (әмбебап энциклопедия) немесе қайсы бір жеке ғылым саласындағы (салалық энциклопедия) ғылыми басылым деп те атайды.

Энциклопедия құрылымы жүйелі түрде жасалады, атап айтқанда, ғылым саласы бойынша іріктеп алынған материалдар алфавит тәртібімен орналастырылады.

Энциклопедия сипатты еңбектер ең алғаш қытай жазбаларында (б.з.б. 12 – 10 ғ-лар) пайда болған. Б.з.б. 2-мыңжылдықтың 2-жартысында Ежелгі Египетте сөздік жасалғаны белгілі. Ежелгі Грекияда Демокрит пен Аристотель еңбектері энциклопедиялық сипатта жазылды.

Ежелгі Римде шыққан алғашқы энциклопедия ның бірі – Марк Теренцийдің “Ғылымдар” деген шығармасы.

Орта ғасырларда – Әбу Наср әл-Фарабидің араб тілінде жазылған “Ғылымдар тізбегі”, Ибн Синаның “Донишнома” (“Білім кітабы”) энциклопедиялық трактаты жарық көрді.

Энциклопедия шығару ісінің жүйелі түрде дамуына 18 ғасырдың аса көрнекті философы Д.Дидро шығарған француз энциклопедиясының ықпалы зор болды.

18 ғасыр

1768 – 71 жылдары шотланд баспаханашысы У.Смелли 3 томдық “Британия энциклопедиясын (Британика)” шығарды.

19 ғасыр

19 – 20 ғасырларда Еуропа елдерінің бәрінде дерлік энциклопедия жасалды.

19 ғасырда “Жаңа Америка энциклопедиясы” шығарылып, оны дайындауға көптеген ғалымдар тартылды.

Ресейде алғашқы энциклопедиялық сөздіктер 18 ғасырда шығарылып, оған география, тарих, т.б. ғылым салаларының терминдері енгізілді. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың бас кезінде жұртшылыққа кең таралған энциклопедия сипатты еңбектердің ішінде Ф.Павленковтың “Энциклопедиялық сөздігі” (қосымшасымен 82 т.), ағайынды А. және И. Гранат бастырған энциклопедиялық сөздік үлкен орын алады. Бұл еңбектерде алғаш рет қазақ даласы мен оны мекендейтін жергілікті халықтар жөнінде мәліметтер берілді.

20 ғасыр

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Еуропада көп томды энциклопедиялар шығару күрт дамыды. Қазіргі кезде британ, америка энциклопедиялары жаңа материалдармен үнемі жаңартылып отырады.

• Германияда Брокгауз баспасы 12 томдық энциклопедияның 16 басылымын шығарды.
• Францияда 21 томдық “Француз энциклопедиясы” жүйелі түрде басылып келеді. Оған қоса бір томдық “Кіші Ларусс” басылымы да жиі шығады.
• Британника энциклопедиясы
• Брокгауз бен Ефрон энциклопедиялық сөздігі

КСРО

• “Үлкен совет энциклопедиясы” (1-бас., 66 т., 1925 – 47; 2-бас., 51 т., 1949 – 59; 3-бас., 30 т., 1969 – 78);
• “Кіші совет энциклопедиясы” (1-бас., 10 т.,1928 – 31; 2-бас., 11 т., 1933 – 47; 3-бас., 10 т., 1958 – 60).

Ресей

• Үлкен Ресей энциклопедиясы

Қазақстан

• Тұңғыш “Қазақ совет энциклопедиясы” (12 т., 1968 – 78)
• “Қазақ КСР” қысқаша энциклопедиясы (4 т. 1984, 1987, 1988 – 89),
• “Қазақстан” ықшам энциклопедиялық сөздігі (2005),
• Қазақ энциклопедиясы

Aрнаулы (салалық) энциклопедиялар

• “Шаңырақ” (1990),
• “Ислам” (1995),
• “Қазақ тілі” (1998),
• "Қазақ әдебиеті” (2001)
• “Қазақ өнері” (2002) (2002) энциклопедиялары,
• "Атамекен” Географиялық энциклопедия (2011),

Oблыстық, қалалық, аудандық энциклопедиялық анықтамалықтар

• “Алматы” (1983),
• "Қарағанды” (1990),
• "Атырау” (2000),
• "Тараз” (2003),
• “Оңтүстік Қазақстан” (2005),
• “Сыр елі” (2006)

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін 1997 жылдан бастап тарихи жаңа сипатты 10 томдық “Қазақстан” ұлттық энциклопедиясын алғаш шығара бастады. Оның орысша 5 томдық қысқаша нұсқасы 2004 – 06 жылдары жарық көрді.

Онлайн энциклопедиялар

• Уикипедия

Дереккөздер

<references>