Эсперанто
Эсперанто тілі (Esperanto немесе Lingvo Internacia, 
) — 1887 жылы польшалық еврей-окулист Людвик Лазарь Заменгоф (пол. Ludwik Łazarz Zamenhof; 1859—1917) жасап шығарған халықаралық қатынасқа арналған жасанды тіл. Заменгофтың лақап аты — Эсперанто («Үміттенуші») — аз уақытта жаңа тілдің атауына айналды. Эсперантошы (esperantisto) деп эсперанто тілін меңгеріп, оны қолданып жүрген адамды атайды.
Эсперанто | |
| Өз атауы: |
Esperanto, La Lingvo Internacia |
|---|---|
| Реттейтін мекеме: |
Эсперанто академиясы |
| Сөйлеушілер саны: |
2-ші тіл — шамамен 2 млн адам[1] |
| Классификация | |
| Жазуы: |
латын әліпбиі негізінде |
| Тіл коды | |
| МЕСТ 7.75–97: |
эсп 845 |
| ISO 639-1: |
eo |
| ISO 639-2: |
epo |
| ISO 639-3: |
epo |
| Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика | |
Эсперанто әлемдегі ең кең таралған[2], әрі ең көп жетістікке жеткен жасанды тіл[3]. 10 жыл бойы құрастырылған жасанды тіл бойынша алғаш жарыққа шыққан кітап «Бірінші кітап» (Unua libro) деп аталады. «Бірінші кітаптың» жарияланған күні эсперантоның «туған күні» саналады.1905 жылы Заменгофтың Fundamento de Esperanto («Эсперанто негізі») еңбегі жарияланып, тілдің негізгі ережелері бекітілді.
Эсперанто қарапайымдылығымен және ықшамдығымен ерекшеленеді. Тілдің бұл қасиеттері волапюк деп аталатын басқа жасанды тілге үлкен қауіп төндірді[4]. Эсперантоның грамматикасы жеңіл болғанымен, бұл тілдің кей ерекшеліктері сынға ұшырады. Эсперантоның негізін өзгертуге мүмкіндік болмағандықтан, бұл тілді реформалау да мүмкін емес еді. Бұл жағдаймен келіспегендер эсперантоның негізінде жаңа жасанды тілдер құрастыра бастады. Бұндай тілдерді эсперантоидтар деп атайды. 1907 жылы эсперантоның негізінде идо тілінің пайда болуы эсперантошылардың арасына жік салды, олардың бір бөлігі идоға ауысып кетті. 1928 жылы тап осындай жағдайға идо тілінің өзі душар болды — новиал деп аталатын «жақсартылған идо» пайда болды.
1908 жылы негізі қаланған эсперантошылардың ең ірі халықаралық бірлестігі Жалпыға ортақ эсперанто ассоциациясының (Universala Esperanto-Asocio, UEA) әлемнің 83 елінде мүшелері бар, эсперанто ұлттық қауымдастықтарының саны 50 жетті, эсперанто тілін қолданатын 22 халықаралық кәсіби қауымдастық бар. Жыл сайын Дүниежүзілік эсперанто конгрессі өткізіледі[3].
Қазіргі таңда 100 астам эсперантоша мерзімді басылымдар бар, бұл тілде 30 мыңнан астам кітап жарияланды[3]. Эсперантоға Библия, Вергилийдің «Энеидасы», Уильям Шекспирдің «Гамлеті», Гётенің «Фаусты», Александр Пушкиннің «Евгений Онегині», Владимир Маяковскийдің «Во весь голос» поэмасы және т. б. көптеген әдеби шығармалар тәржімаланған[2]. Библияның аудармасын (La Sankta Biblio) Людвиг Заменгофтың өзі жасаған, 1970 жылы Копенгагенде Құранның аудармасы шықты (La Nobla Korano). Эсперантоға баһаи дінінің, жапондық оомото ілімінің, вон-буддизмнің қасиетті кітаптары тәржімаланған. 2024 жылдың 24 желтоқсанына сәйкес эсперанто тіліндегі Уикипедияда 363 177 мақала бар. Бұл көрсеткіш бойынша ол Уикипедияның бірқатар бөлімдерінен, оның ішінде Қазақша Уикипедиядан (238 438 мақала) асып түседі. Бір кездері волапюк тіліндегі Уикипедия бөлімі эсперантоша Уикипедияны басып озғанмен, қазіргі таңда эсперанто тіліндегі бөлім өзінің бәсекелесін екі есеге озып түсті (волапюкше Уикипедияда 39 203 мақала бар).
Эсперанто тіліне алғаш назар аударған қазақ қоғам қайраткерлерінің бірі — Міржақып Дулатұлы. Ол «Айқап» журналының 9 нөміріндегі (1913) «Эсперанто тілі» мақаласында жақында пайда болған жасанды тіл туралы баяндап, оны оқып-үйренуге үгіттеген: «Оқыған һәм оқып жүрген, білімге дарынды қазақ жастарының эсперанто тілі хақында үйренулеріне мәслихат беремін», — дейді ол[5].
Ethnologue сайтының 1999 жылғы дерегі бойынша әлемде 2 млн жуық эсперанто тілін меңгерген адам бар екен, оның ішінде 200—2000 адамға эсперанто ана тілі болып табылады. Бұл деректер америкалық эсперантошы Сидни Кулберттің зерттеуіне негізделген, бірақ олардың қандай әдіспен анықталғаны белгісіз. Британника энциклопедиясының дерегі бойынша эсперантошылардың саны 100 мың адамнан асып түседі[3]. Эсперантошылардың көбісі Еуропа одағында тұрады, эсперанто тіліне байланысты іс-шаралардың да көбісі Еуропада өткізіледі. Жалпыға ортақ эсперанто ассоциациясы (UEA) мүшелерінің көп бөлігі Бразилия, Германия, Франция, Жапония және АҚШ мемлекеттерінде өмір сүреді.
Эсперанто әліпбиі латын әліпбиінің негізінде жасалған. 5 дауысты, 2 жартылай дауысты және 21 дауыссыз дыбысты білдіретін 28 әріп бар. Көп әріптердің айтылуын арнайы дайындықсыз ақ білуге болады, ал басқаларының (C, Ĉ, G, Ĝ, H, Ĥ, J, Ĵ, L, Ŝ, Ŭ) оқылуын арнайы үйрену керек. Әріптердің оқылуы олардың сөздегі орнына еш байланысы жоқ. Екпін әрдайым соңғы буынның алдындағы буынға түседі.
Эсперанто әліпбиі:
| А а | B b | C c | Ĉ ĉ | D d | Е е | F f | G g | Ĝ ĝ | H h |
| Ĥ ĥ | I i | J j | Ĵ ĵ | K k | L l | M m | N n | O o | P p |
| R r | S s | Ŝ ŝ | T t | U u | Ŭ ŭ | V v | Z z |
Эсперанто сөздігінің көп бөлігі роман және герман түбірлерінен құралған, сонымен қатар грек және латын тілдерінен енген интернационализмдер де баршылық. Біршама сөздер славян тілдерінен (орыс және поляк) алынған. Кірме сөздер эсперантоның дыбысталуына ыңғайластырылып, олардың әу бастағы жазылуы сақталмайды. Жалпылай алғанда эсперанто басқа тілдерден жаңа түбірлерді қабылдауға құштарлық танытпайды. Жаңа түсініктер үшін бұрынғы сөздердің негізінде жаңа сөздер құрылады. Тілдің бұл ерекшелігі эсперантоны меңгеруге керекті түбір сөздер мен қосымшалардың санын азайтуға көмектеседі.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Esperanto (ағыл.). Ethnologue.
- ↑ a b Григорьев В. П. Эсперанто // Үлкен совет энциклопедиясы.
- ↑ a b c d Esperanto // Encyclopædia Britannica — Encyclopædia Britannica Inc., 2015.
- ↑ Булич С. К. Всемирный или международный язык // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона.
- ↑ Бердалы Оспан М. Дулатұлының Лондондағы қолжазбасы қайтарылуы тиіс… // Қазақ үні. — 15 ақпан 2013.
Қосымша әдебиет
өңдеу- Міржақып Дулатұлы Эсперанто тілі // Айқап. — 1913. — № 9.
- Гүлназ Тұрлыбаева Эсперантоның пайда болуы және даму тарихы
Сыртқы сілтемелер
өңдеу- Эсперанто халықаралық тілі үшін қозғалыстың манифесті (1996) — Esperanto en Kazaĥlando.
- Эсперантоның жалпы оқулығы — Esperanto en Kazaĥlando.