Якут аспаптары

Якут аспаптары. якут халқының музыкалық мәдениетінің талай ғасырлардан бері келе жатқан дәстүрі бар. Бұл халықта музыкалық аспаптың көптеген түрі болған. Алайда біз күні бүгінге дейін Якутиядағы музыка аспаптары туралы толық хабардар емеспіз, сондықтан музыканы танып-білудің нақ осы саласы арнайы зерттеу жұмысын жүргізуді қажет етеді. Өйткені «КСРО халықтары музыкалық аспаптарынын, атласы» дейтін белгілі кітаптың өзінде якут халқының музыкалық аспаптары сөз болғанда не бары кырымпа және хомус пен орыстардан алынған балалайка ғана аталады. Кітапта кырымпа деген сөз «скрипка» деген сөздіқ бұрмаланған түрі делінген. якут халқының, мәдениеті қалыптасуының, оның тілі қалыптасқаны сияқты өз тарихы, өз жолы бар. Якут тілін зерттеуші маман ғалымдар былай деп жазады:

«Түркі тілді халықтардан көп уақыт оқшау өмір сүру, моңғол және тунгус-маньчжур тілдерімен өзара қатынаста болу оның өзгеше түрде қалыптасуына себепші болды».

Осы тарихи факт, тегінде, тек тіл саласына ғана емес, сондай-ақ мәдениетке де қатысты деу керек.

Қатаң климат, жер шалғайлығы адамдардың бір-бірімен байланыс. жасауы үшін, біріне-бірі тез көмекке келуі үшін дабыл қағып шақыратын түрлі аспаптардың болуын қажет етті. Сондықтан якут халқы өзінің тарихи ұзақ өмірі кезінде осындай аспаптардың талайын жасап алған болатын.

Хомус

Ең көп тараған аспаптың бірі хомус. якут халқы оны аса қадір тұтып, қастерлеп ұстайды. Бұл аспап негізінен ән мен биді сүйемелдеу үшін қолданылады. Хомусты жетілдіруге көптеген шеберлер ат салысқан. Өзге халықтардың осы тектес аспаптарымен салыстырғанда якуттың хомусы анағүрлым жақсы жетілдірілген. Халық арасында екі тілшесі бар хомус та кездеседі. Якутск қаласындағы Республикалык, өлкетану музейінде хомустар комплекті сақтаулы. Олар до-мажорлы дыбыс қатарына сәйкес келеді. Шебер А. И. Чахов даусын күшейту мақсатында хомустын, түтігін қаңылтырдан жасаған да, оған — турбалах хомус — түтікті хомус деп ат қойған. Көлемі:

• қорабының жіңішке бөлігінің ені — 2,5 мм,
• қораптың тереңдігі—50 мм,
• түтіктің жуан бөлігінің ені —83 мм,
• жіңішке бөлігінің ені —4,5 мм,
• ұзындығы —170мм.

Хомустың көлемі:

• айналасының ұзындығы — 9,8 см,
• тілшенің иілген тұсына дейінгі ұзындығы— 10 см,
• тілшенің түп жақ ені 7 мм,
• шеңбердің диаметрі —3,7 мм, Бұл хомус әзірше қолданыла қойған жоқ.

КСРО Ғылым академиясы филиалының кіші ғылыми қызметкері Алексей Иванович Егоров бұл күнде хомуста аса шебер ойнаушылардың бірі. Ол ойнағанда неше түрлі тәсіл қолданылады: тілшені саусақтарымен, алақанымен жанай ұру, сұқ саусағымен тілшесін басып қалу, тремоло жасау, бас бармағымен қағу, екі не төрт саусағымен түгел шалып ойнау. Әсіресе, сұқ саусағымен тілшенің ұшынан тремоло жасауы таң қаларлықтай. Сонда шертіп ойналатын аспаптардағы тремолодай дыбыс үздіксіз шығады. Шығарманы орындау кезіндегі А. И. Егоров қолданатын өзгеше тәсілдердің бірінде сол қолдың сұқ саусағымен стерженьді баса қойғанда дыбыс шықпай қалады. Сол және оң қолымен осылайша түрлі әрекет етуімен бірге орындауын тілімен, көмейімен әр қилы қимыл жасайды, әрине, бұлары сырт көзге байқалмайды.

Композитор Н. С. Беристов симфониялық оркестрдің сүйемелдеуімен хомус үшін пьеса жазған. Осы пьесаны тұңғыш орындаушы да А. И. Егоров болды. Бұдан шығатын қортынды, хомус өзінің құрылысы жағынан тым жұпыны, қара дүрсін көрінетінімен күрделі шығармаларды орындауға жарайтын аспап. Орындаушысы шебер болса осы бір өзгеше аспаптың мүмкіншілігі де көп. Сондықтан оны әлі де игере беру керек. Хомустың даусы камералық шағын концерт залдарында жақсы естіледі, егер дауыс күшейткішті қосса, онда тіпті саңқылдап-ақ кетері даусыз.

якут халқында ағаш хомус та болған, оны мас хомус деп атайды. Одан дыбыс алу үшін туваның шелер хомусындағыдай етіп бүйіріне тағылған жіпті тартқылайды. Ұмыт болған аспаптарды қайта жаңғыртуды және жетілдіруді мақсат еткен музыка аспабын жасайтын шеберлер көп іс тындыруда. Алайда, бұл іске ғылми тұрғыдан қарап зерттеу жағы жетіспей жатады.

Якуттерде қамыстан жасалынып, үрлеп тартылатын тілшелі хомус та бар. Бұл аспаптың түтігінде дыбыс шығаруға қажетті үш не төрт ойык, болады, өзі қазақтың қамыс сырнайына ұқсас. Ойнау кезінде тілше түгелдей ауызға салынады, ал түтіктің түбіндегі тесігі тілмен жабылады.

Талдан немесе ағаштан жасалып үрлеп тартылатын аспаптың бірі — чуор.

Ұрып ойналатын аспаптар

Ұрып ойналатын аспаптар ішінен көп қолданылатыны — улахан чардат купсюр. Бұл аспаптың көлемі үлкен болған. Оны 12 сиырдың немесе қойдың терісінен бір-біріне жалғай тігіп, екі ағаш қазыққа керіп тастайды екен дет «ысыах» деп аталатын көктемгі мереке кезінде пайдаланады екен. Якутияда сілкігенде үн шығаратын аспаптардың бірнеше түрі бар. Олардың бірі — иирэр дьага. Ол жіп тағылған таяқ. Оны діңгекке байлап қояды. Жіпке бірнеше тобық-топай байланады да жіптің ұшынан тартқылағанда олар бір-біріне соғылып дыбыс шығарады. Бұл аспапты тобықпен және купсюрмен қоса салт-жора салтанатында пайдаланған. Немесе жіптің ұзына бойына тобық-топай байлап, оны қазыққа салбырата іліп қоятын болған. Жел жіпті шайқағанда тобық-топайлар өзара соқтығып сылдыр қағады. Мұндай аспапты дабыл қағып белгі беру үшін қолданған және «тыал табық» (жел табық) деп атаған.

В. Л. Серошенскийдің 1869 жылы СПБ-де жарық көрген «Якуттер» атты кітабында әдетте шамандар пайдаланған өте бір қызғылықты аспап — былаайахтың суреті бар.

Аспап КСРО Ғылым академиясының Ленинградтағы антропология және этнография музейінде сақтаулы қазақтың көне асатаяғына ұқсайды. Бұл екеуі түрі жағынан да, жасалу үлгісі жағынан да айнымайды. Былаайахтағыдай металл сылдырмақтар якут шаманының киіміне де, сондай-ақ ұрып ойналатын аспап дунурға да ілінген. Қазақтарда да мұндай сылдырмақтарды бақсының киіміне тағатынын, қияқпен ойналатын аспап қылқобыз бен ұрып ойналатын аспап даңғыраға да іліп қоятынын біз білеміз. Қияқпен ойналатын аспаптардан якуттарда ішегі жылқының қылынан тағылатын үш ішекті немесе төрт ішекті ңырымпа бар. Оның шанағы бұзау терісімен қапталады, мойнында перне жоқ. Ойнау кезінде саусақ ішекке тигенімен, ішек мойынға жанастырылмайды. Шебер А. И. Чахов жасаған бір кырымпа Якутск қаласындағы Республикалық өлке тану музейінде сақтаулы. Көлемі: жалпы ұзындығы — 66,5 мм, шанағының диаметрі — 22,5 мм, шанақ ішінің тереңдігі—120 мм. Шертіп ойналатын аспапта кырымгіа деп аталған.

Бақсылар арасында ұрып ойналатын аспап дунур (даңғыра) кеңінен қолданылған. Бұл аспаптың көлемі үлкен етіп жасалады, оның бір жағын үш жылдық өгізшенің терісімен қаптаған, ал ашық қалған екінші жартысына темір теңгешелер, қоңыраулар, бубенцылар ілінген. Түрі сопақша келген. Өзге халықтардың осы тектес аспаптарына қарағанда якут дунуры өзінің құрылысы жағынан көп жетілдірілген. Шеңбер мен оны қаптаған көн терінің арасына бірнеше сүйек мусс қыстырылады. Солар арқылы шеңберді айналдыра орай будаланған жылқы қылын керіп байлап қояды. Тері осы қыл арқылы керіледі. Сөйткенде тері жақсырақ тербеліске түседі де аспап айқын, әрі жағымды дауыс шығарады. Якуттар бұл жылқы қылын «тербелмелі ішек» деп атайды. Дунурды былаайхпен ұрғылайды. Егер мусстер мен «тербелмелі ішекті» алып тастаса дуннурдың даусы күңгірт тартып, құлаққа жағымсыз, әрі әлсіз шығатын болады. Көлемдері әр түрлі болып кездеседі. Олардың бірінің көлемі мынадай: ұзындығы —790 мм, жалпақ бөлігінің ені — 600 мм, жіңішке бөлігінің ені — 430 мм, сүйек мусстердің биіктігі — 40 мм.

Көне музыкалық аспаптардың шыққан тегі

Сібірдің түркі тілдес халықтарының көне музыкалық аспаптарының шыққан тегі бір болу керек. Ежелгі түркі жазу-сызуларында аттары аталатын кейбір аспаптар халық арасында күні бүгін де сол күйінде қолданылып жүр. Жоғарыда айтылған халықтардың бір тектес аспаптарының жасалу құрылысында, тұрмыста қолдануында, даусында, тартылу-ойнау тәсілдерінде бір-біріне ортақ, ұқсас жайттар көп. Бұлар шертіп ойналатын аспаптар— шертер, хомыс, топшуур, дошпулур, чарты кобус, шерчен комус; жетыген, чатхан, чаттыган, чадаган; үрлеп тартылатын аспаптар—бұғышақ, абыргы, авырга, пыргы, сыбызгы, шоор; тілшелі аспаптар шаңқобыз, комус. хомус, ұрып ойналатын аспаптар—даңғыра, дунгур, дунур, тунур, туур және басқалар. Осы аспаптарды өзара салыстыра отырып зерттегенде аса бағалы мәліметтер алуға болады. Шертіп ойналатын және қияқпен ойналатын көне аспаптардың бір-бірімен ұқсас келуі Сібір халықтарында жалпы орын алған. Мысалы, хакастардың шертіп ойналатын және қияқпен ойналатын хомысы мен ыыхының, алтайлықтардың топшууры мен икилиінің, тувалықтардың дошпулуры мен игилиінің жасалу құрылысында айырмашылық жоқ. Мұндай ұқсас келу қазақтың шертіи ойналатын шертері мен қияқпен ойналатын қылқобызы арасында да байқалады. Иегінде, бұрынғы қолданылып Желген шертіп ойналатын аспаптардан осы қияқтың көмегімен дыбыс алуға көшкен болса керек.

Жекелеген халықтардың музыкалық аспаптарын зерттей отырып, осындай аспаптар дамуының жалпы процесін айқындауға болады. Бұл тұрғыдан алғанда, үрлеп ойналатын аспап сыбызғынын, дамуы айқын мысал бола алады. Алтайлықтардың шооры өзінің сонау бағзы заманда алғаш жасалған түрінен күні бүгінге дейін өзгермеген яғни түтіктің бүйірінде ешқандай ойық жоқ, ал. біздің республикамыздың шығыс аудандарындағы сыбызғының бүйірінде үш ойық, батыс аудандарында кездесетін сыбызғьіның бүйірінде төрт ойық бар. Түтіктің түп тесігін жабу тәсілі шоор тартқанда да, сыбызғы тартқанда да қолданылады. Тіпті, бес бірдей ойығы бар башқұрт курайы бүл топтағы аспаптардың анағүрлым жетілдірілген түрі болып саналады. Сібір халықтары музыкалық аспаптарының қырғыздардың аспаптарымен ұқсас келетінін айта кету керек. Күні бүгінге дейін хакастарда темир хомыс, тувалықтарда демир хомус, ал қырғыздарда темир комуз бар. Хакастың шертіп ойналатын хомысы қырғыздардың комузынан аумайды. Алтайлықтар мен тувалықтар қолданып жүрген үрлеп ойналатын аспап шоор, қырғыздарда чоор деп аталады, яғни ол мұнда да бар.

Көне аспаптар ән-жырды сүйемелдеу үшін немесе дабыл қағу мақсатында қолданылған, аңшылар оларды аңға алып шыққан, шамандар олардың көмегімен бақсылық құрған. Сол аспаптардың көбі дамымай, бертін келе жойылып бітеді. Ал ансамбльдерде, би билеуде, аспаптық музыкада, яғни неғұрлым дамыған музыкалық жанрларда қолданылғандары жойылмай, сақталып қалады да жетілдіріле түседі. Әрбір халықтың өзінің неғұрлым кеңінен тараған музыкалық аспабы бар, ол көбінесе шертіп ойналатын аспапқа жатады. Мысалы: қазақтарда — домбыра, қырғыздарда — комуз, хакастарда — чатхан. Тувалықтарда қияқпен ойналатын аспап бызаанчы, якуттарда және алтайлықтарда — тілшелі хомус пен комус башқүрттарда — үрлеп тартылатын қурай. Әдетте мұндай аспаптар барынша жетілдіріледі және олардың орындаушылық бай дэстүрі болады. Музыканттар өзара енер сайысына түскен шақта көбінесе жұртқа неғұрлым кең тараған аспапта оинаитындары жеңіске жетіп отырған. Мысалы, башқұрттың курайшылары қазақтың, сыбызғышыларымен сайысқа түскенде жеңіп кететін.

Белгілі бір музыкалық аспаптың даңқы шығып, қастерленуі заманға қарай өзгеріп отырған. Мысалы, өткен ғасырдың басында қазақтардың арасында неғұрлым көп тараған аспап қылқобыз болса кейін оның орнын домбыра басады.

Өткен жүз жылдықтың екінші жартысынан бері қарай түркі тілдес халықтар арасында гармоника, мандолина, скрипка кең тарай бастайды. 30-жылдары баян, аккордеон және гитара ойнау әдетке айналды.

Музыкалық аспаптардың дамуы көптеген ғасырлар бойына ұлттық мәдениеттердің қалыптасуымен, белгілі бір музыкалық жанрлардың даму ерекшеліктерімен тығыз байланыста жүреді. Мысалы, тувалықтарда бызаанчынын, немесе шанзының сүйемелдеуімен «сыгыт» стилінде екі дауысқа салып «көмеймен эндету» сияқты, ән салудың қызғылықты түрі бар. Әнші әуелі төменгі дауысқа салады, содан кейін жоғарғы мелодиялық дауыс пайда болады. Якуттың хомусында да ойнау шеберлігі өзінің биік дәрежесіне жеткен. Чатханның сүйемелдеуімен айтқан шақта хакастың әндері мен жырлары өзгеше әуезді естіледі. Қазақ даласында сыбызғышылар, қылқобызшылар мен домбырашылар аспаптық аса бай жанр күйді дүниеге келтірді. Сібір халықтарының қазіргі музыкалық мәдениетін одан әрі дамытудағы кезектегі міндеттердің бірі — ұлттық музыкалық аспаптарды қайта жаңғырту және жетілдіре түсу болып табылады. Бұл жұмысты терең ғылыми кегізде дұрыс ұйымдастыру үшін дәстүрлі музыкалық аспаптарды сақтау және оларды жете зерттеу қажет. Совет заманында медицинаның дамуы Сібір халықтарындағы бақсылардың тамырына балта шапты. Бірақ шамандықтың, бақсылық жасаудың жойылуымен бірге олардың музыкалық аспаптары да, соның сүйемелдеуімен ауруларды «емдегенде» айтылатын сарнау әидері де жойылдьі. Ал зерттеушілер үшін мұның бәрі де қажетті материал емес пе, сондықтан оларды жинастырған жөн.

КСРО халықтарынын, музыкалық аспаптары өткен замандардың аса бай мәдени мүрасы болып табылады. Көптеген көне аспаптар қайта жасалып, жетілдіріліп қазіргі музыканың кәдесіне жаратылуда.