Яньжань Қырғыны

Яньжань Қырғыны – қытай әскерінің Яньжань тауындағы ғұндардан қырғынға ұшырауы (б.з.б. 90 жылы). Қытай императоры Уди жеті жылдық әзірліктен кейін ғұндарға қолбасшы Ли Гуан-ли басқарған 70 мың атты, 100 мың жаяу адамнан тұратын (шамасы бұл есепке соғысқа тікелей қатыспайтын шаруашылық бөлімдер де енген болса керек) әскер жіберді. Негізгі бөлімдер Шофаннан (Ордос) шығып, ғұндардың талма тұсынан соққы беру үшін солтүстіке қарай қозғалды. Оған қосымша Яймын бекінісінен шыққан 30 мыңдық атты әскер мен 10 мыңдық жаяу әскер және Цзюцюань облысынаннан (Ордос пен Лобнор аралығындағы дала) шыққан 40 мың атты әскер Тянь-Шаньға қарай беттейді. Хулугу шаньюй өз барлаушыларынан жаудың соғысқа әзірленіп жатқаны жөнінде мәліметтер алғаннан кейін әйелдер мен балаларды жасырын жерге жөнелтеді де, ата жауымен шешуші шайқасқа шығу үшін Саян таулары мен Байкал сыртындағы бағынышты тайпаларды шақыртты. Ғұндардың қоластына Цзюйдихэу шаньюйдің ең жақын кеңесшілерінің бірі Вэй Люй бастаған динлиндер, Ли Линнің басқаруындағы хакастар, Байкалдың арғы бетіндегі Шила мен Аргун өзен мекендейтін тобалар, Хинган жоталарынан сәнбилер келіп қосылды. Батыстан ғұндарды қолдауға чешилер (Тұрфан) көтеріледі (бұған дейін оларды қытайға берілген шаньшаньдықтардың шапқыншылығынан ғұндар қорғап қалған еді). Қытайдың батыс өлкесіндегі одақтастары (Шаньшань, Халга-амань, Чагантүнгйе, т.б.) Чешиге қарсы аттанды. Тек үйсіндер ғана бұл соғысқа қатыспады, өйткені олар өз ішінде Қытайды қолдаушылар мен ғұндарды жақтаушылар болып екіге бөлініп, бір-бірімен соғысып жатқан еді. Солтүстік - шығыстағы көшпелілер бұл соғысқа жаппай жұмылдырылғанымен ғұндар мен олардың одақтастарының саны қытайлардан әлдеқайда аз болды. Батыста 40 мың қытайға қарсы ғұнның хучжи - князьдері не бары 20 мың атты мен 3750 жаяу чешиді шығарды. Шығыста қытайдың 30 мың атты әскері мен 10 мың жаяу әскеріне қарсы Ли Линнің көмекші әскерін қосқанда 30 мың адамның басы әрең қосылды. Бәрінен де орталықтың халі мүшкіл болды, мұнда Хулугу шаньюй бар болғаны 50 мың ғұн мен динлинді соғысқа алып шықты. Алайда, көшпелілер санының кемістігін жауынгерлік рухының күштілігімен толықтыратын. Қытай қолбасшысы Ман Тун Жоңғарияға басып кірді, бірақ ұлы атайман Янькюй әскерін қиыр далаға шегіндіріп әкетті. Бұл кезде шаньшаньдықтар мен қытайдың басқа да одақтастары Чешилермен соғысып жатты. Ман Тун кері қайтып, одақтастарына қосылды. Чешиліктер тізе бүгіп, қытай бодандығын қабылдады. Батыс әскерінің қимыл - әрекеті осымен аяқталды. Шығыстық әскер “тірі жанды көрмей” дала мен таулардың қойнауына енді. Бірақ ешкімді кезіктірмеген қытайлар көп ұзамай азық түліктері таусылып, шаршап - шалдығып кейін қайтты. Осы кезде оларға ғұндар мен хакастар шабуыл жасады. Адамдары мен жүк көліктерінен айрылып, тоғыз күн бойы жау қоршауында қалған қытай әскері Пану өзені бойында ғұндардың соңғы шабуылын тойтарды. Қалжыраған қытайлар еліне қайтты. Осылайша қос қанаттан жасалған жорықтар соғыстың тағдырын шеше алмады. Қытайдың негізгі әскеріне қарсы ғұндар динлиндермен қосылғанда не бары 5 мың адаммен шықты. Қытайдың шекарадағы атты әскері динлиндерді талқандап, Селенга жағасына дейін өкшелей қуады. Ли Гуан-ли Чжигюй (Толыг) өзенің бойында ғұндардың 20 мыңдық әскерімен кездесіп, оларды тықсырып тастады. Алайда ол көп ұзамай мұның уақытша жеңіс екенін түсінді. Шаньюй жаңа күш алдырғанда, қытайлар әбден титықтаған еді. Амалы құрыған қытай әскері шегіне бастады. Осы кезде шаньюйдің өзі бастаған 50 мың ғұн Ханғайдағы Яньжань тауының маңында негізгі қытай қолын қоршап алды. Қараңғы түнде олар қытай әскерінің алдынан терең ор қазып, ертеңіне олардың ту сыртынан келіп тиісті. Қытайлар күйрей жеңіліп, Ли Гуан-ли қолға түсті. Осы жеңілістен кейін Қытай мемлекеті көпке дейін оңала алмады. Ғұндар қайтадан Шығыс Азиядағы жетекші елге айналды. Яньжань Қырғыны Қытай тарихының қаралы беттерінің біріне айналды.

Яньжань Қырғыны

Сілтемелер

• Тянь-Шань
• Қытай
• Байкал