Қазан лингвистикалық мектебі

Қазан лингвистикалық мектебі (орыс. Казанская лингвистическая школа) — 19 ғ. 2-жартысындағы орыс тіл білімінің бір бағыты. Қазан лингвистикалық мектебінің өкілдері И. А. Бодуэн де Куртенэ, оның шәкіртері Н. В. Крушевский, В. А. Богородицкий, А. И. Анастасиев, А. И. Александров, Н. С. Кукуранов, П. В. Владимиров т.б. 1873 — 1883 жылдары Қазанда қызмет етті. В. В. Радлов, С. К. Булич, К. Ю. Аппель де осы мектепке жатады. Қазан лингвистикалық мектебінің идеялары Бодуэн де Куртенэнін Қазан университетінде окыған лекцияларының бағдарламаларында, Крушевскийдің "Очерк науки о языке" (1883), Богородицкийдің "Очерки по языковедению и русскому языку" (1911) т.б. еңбектерде баяндалған. Қазан лингвистикалық мектебіне тән принциптер: дыбыстар мен әріптерді, сөздің фонетикалық, морфологиялық мүшеленуін қатан шектеуге мән беру; тілдің қазіргі кезеңі мен тарихи кезеңдеріндегі процестерді қатан шектеу. Қазан лингвистикалық мектебі өкілдері тіл білімінің бірқатар өзекті мәселелерін зерттеп, құнды еңбектер қалдырған. Мәселен, "Қазандықтар" өз еңбектерінде зерттеу объектісі тұрғысынан барлық тілдердің тең құқықтылығын атап көрсетті. Бодуэн де Куртенэ тіл білімін психологиялық-әлеуметтік ғылым деп қарады. Оның еңбектері психолингвистика саласын дамытуға ықпал етті. Крушевскийдін антропофоника бойынша енбектері қазіргі артикуляциялық және акустикалық фонетиканың негізіне жатты.

И. А. Бодуэн де Куртенэ

В. А. Богородицкий

Қазан лингвистикалық мектебі өкілдері (Бодуэн де Куртенэ) тіл жүйесін қортындылаушы конструкция деп қарады. Оның тұтастығын сөздің фонетикалық және морфологиялық құрылымын және сөйлемнің морфологиялық құрылымын зерттеу арқылы ашуға болады деп есептеді. Қазан лингвистикалық мектебі өкілдерінде тілге тарихи көзқарас айқын байқалады. Бодуэн де Куртенэтілдің дамуы мен тарихын ажыратып қараған. 19 ғ. 80 жж. ол статика—динамика—тарихтан тұратын үш таған (триада) идеясын ұсынған. Ол бойынша тілдің статикасы мен динамикасы тарихтың көмегі арқылы түсіндіріледі. Крушевский сөз әлемі мен ұғым әлемінің сәйкестігін тіл дамуының негізгі заңы деп есептейді. Ол үндіеуропа тілдерінің даму процесінде түбірдегі суффикс пен жалғаудың шекарасы тұрақсызданғанын атап көрсетеді. Богородицкий сөздердің морфологиялық өзгерістерге түскен түрлерін (ұксатылуы, бір-бірінен ажыратылуы, қайта жіктелуі) анықтады. Бодуэн де Куртенэ славян тілдерінің екі кұрылымдық белгісіне (дауыстылардың созылмалылығы/қысқалығы және екпіннің қызметі) қарап, олардың типологиялық классификациясының негізін салды. Сонымен бірге ол үндіеуропа және Орал — Алтай тілдерінің морфологиялық типологиясын зерттеді. Жалпы алғанда, Қазан лингвистикалық мектебі психологизм мен сөйлеудің индивидуалдық түріне мән берді де, ал тілдің әлеуметтік аспектілеріне жете көңіл бөлмеді. Қазан лингвистикалық мектебінің неғұрлым нәтижелі идеяларын Мәскеу филология мектебі мен Прага лингвистикалық мектебі және басқа бағыттар мен шетелдік ғалымдар әрі карай дамытып тереңдетті.