Қазақстандағы жануарлар әлемі

Қазақстан Еуразия материгінің орталығында орналасқан, оның жер көлемі 2 млн. 715 мың шаршы шақырым. Қазақстанның батысында Каспий теңізінен, шығысында Алтай таулары дейін 2925 шақырым, солтүстігінде Батыс Сібір жазықтығының оңтүстігі мен Орал тауларының сілемдерінен, оңтүстігінде Тянь-Шань биік таулы жоталары мен Қызылқұм шөлдеріне дейін 1600 шақырымға созылып жатыр. Осыған байланысты Қазақстанның табиғат жағдайдары да әртүрлі. Мұнда жазықтық жерлердің сан алуан түрлері солтүстігінде орманды далалардан басталып, оңтүстіктегі шөл-шөлейттерге, құмды, сазды, тасты, сортаңды шөлдерге жалғасады. Таулы-тасты жерлері аласа таулы жоталардан басталып, Алтайдың тайгалы ормандары мен Тянь-Шанның қарлы шыңдарына ұласады; сулары - Каспий, Арал теңізі, Балқаш, Зайсан, Марқакөл көлдерінен және Жайық, Сырдария, Шу, Іле, Қаратал,Ертіс, Есіл, Тобыл сияқты тасқынды өзендер мен жылғалардан тұрады. Қазақстан жерінде алуан түрлі жануарлар мен өсімдіктер әлемі кездеседі. Мұнда бомыртқалы жануарлардың 835 түрі бар. Соның ішінде сүтқоректілердің 178 түрі: құстың - 500-жуық, бауырымен жорғалаушылардың - 49, қосмекенділердің - 12, балықтың - 104, дөңгелекауыздылар немесе балықтәрізділердің 3 түрі тіршілік етеді. Атап айтқанда кез-келген адамға таныс аю, қасқыр, түлкі, қоян, кірпі, үйректер, тырна, қаз, аққу, бүркіт, улы сұр жылан, бақа, алабұға, шортан және тағы басқалар кездеседі.

Қасқыр

Қаз

Бұлар бір-бірімен сыртқы түрі, пішіні және т.б. ерекшеліктеріне қарай түрге, туысқа топтасып, үлкен бір бірлестікті құрайды. Қазақстанда сұр жыланның - 2, тырнаның - 3, Аққудың - 3, бүркіттің - 5, қаздың - 7, ал үйректің тіпті 26 түрі бар. Омыртқасыз жануарлардың әртүрлері өте көп, оларға - жәндіктер, өрмекшілер, кенелер, балқылдақденелілер, құрттар және басқа қарапайымдылар жатады.

Бұлардың көбі әлі зерттелмеген, сондықтан зоологтар жыл сайын олардың жаңа түрлерін зерттеп, сипаттап жазуда. Қазақстан ғалымдарының зерттеулері бойынша, біздің республикамыздың жерінде омыртқасыз жануарлардың 50 мыңға жуық түрі тіршілік етеді, бұлардың ішінде дене мөлшерінің кішілігіне қарамай, адам өмірі үшін маңызы зор түрлері де бар. Біреулері адамға тамақ ретінде (шаянтәрізділер, былқылдақденелілер); екіншілері - кәсіптік маңызы бар аңдарға жем ретінде (құстар мен балықтар); үшіншілері - адамдар мен жануарлар ауруын тасушылар (қарапайымдылар, биттер, бүргелер, масалар, кенелер, құрттар) болып табылады. Көптеген омыртқасыздар ауылшаруашылығының зиянкестері, кейбіреулері - (қарақұрт, сарышаян, бүйі) улы, тағы басқа түрлері адам үшін өнімдерімен пайдалы: бал аралары - бал, балауыз, прополис; жібек құрты - жібек; кейбір балқылдақденелілер - маржан және т.б. береді.

Қазақстан аумағының көп жерін жазық жерлер алып жатқандықтан, оның жануарлар дүниесінің сипаттамасын далалы аймақтан бастаймыз. Жазық жерлер ел аумағының төрттен бір бөлігін алып жатыр. Қазақ мәдениетінің бесігі, дала табиғаты қазақ өмірінің әдет-ғұрпын тудырған, ол халық әндерінде, аңыз, ертегілерінде айтылған.

Дала

Тундрадағы аққулар

Бүркіт

Қоян

Қазақстанның солтүстік бөлігін негізінен далалы аймақ құрайды. Ол Батыста Еділ-Жайық өзендері аралығынан Алтай тауларына дейін созылып жатыр. Далалық аймақ 7 облас жерін алып жатыр, яғни Қазақстан жерінің 26%-ын (648 мың шаршы шақырым) құрайды.

Құрлық ішіндегі 48° пен 50° Солтүстік белдеу аралығында орналасуына байланысты далалық аймақ үшін ауа райы қатаң, континенталды қысы суық, ұзақ, аяз -30°С және одан жоғары (ауаның қаңтардағы орташа температурасы -18°С), қардың қалындығы 20 см. болып, ол 140-160 күн бойы жатады. Жазы керісінше, ыстық, құрғақ, ауаның температурасы +35°С-ға дейін көтеріледі (шілденің орташа температурасы 18-23°С), ал жылдық ылғалдылық 230-310 мм., яғни топырақ бетінің жылдық булануынан аз.

Кең байтақ жеріміздің жазықтығындағы дала өсімдіктерінің түрлері ерекшелігіне байланысты 4 аймақ тармағына топталған: кәдімгі қаратопырақты жерлерде бірыңғай қуаң ақ селеу және алуан түрлі шөпке бай далалар (Қостанай және Солтүстік Қазақстан облысы); оңтүстік қаратопырақты жерлерде ақ селу және әртүрлі шөпті қуаң далалар (Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Павлодар облыстары және Солтүстік Қазақстан облысының бір бөлігі); қоңыр-сарғылт топырақта бірыңғай құрғақ бетегелі, ақ селеулі далалар, әдетте қоңыр топырақта құрғақ жусанды-бетегелі, ақ селеулі далалар орналасқан. Соңғы екі аймақ тармағы оның оңтүстік бөлігінің 70% алып жатыр, бұларды кейде жеке құрғақ далалық аймаққа біріктірді.

Далалық аймақта ағаштар тек өзен алқаптары мен көл шұңқырларында және тау шоқыларында өссе, бұталар даланың ойпаңдау жерлерінде өседі. Тіпті ландшафттың қараған мен тобылғының ну болып өскен жерлері - "бұталы дала" - деген түрі бар, ол оңтүстік-шығыс аймақта кездеседі.

Бұл аймақтың солтүстік жартысында орналасқан мыңдаған көлдер далалық ландшафтыны байыта түседі. Көл шұңқырларында өсімдіктердің алуан түрлілігіне сай, жануарлар да көптеп таралған. Көктемнен күзге дейіндалалы көлдер мен олардың жағалаулары сулы-батпақты мекендеуші жанөжануарларға лық толы.

Бұдан жарты ғасыр бұрын "тың жерді игеру", яғни қарқынды ауыл шаруашылығын дамыту эподеясы басталғанға дейін, қазақ даласының жағдайы осындай еді. XX ғасырдың 50-шіжылдарының ортасынан 80-ші жылдарға дейін созылған, осы ауқымды бастамасының нәтижесінде, миллондаған гектар далалар астықты алқаптарға айналды.Кейбір облыстардың жері 50%-ғке дейін жыртылды. Бір мезгілде халық саны бірнеше есе артып, жүздеген тұрғылықты мекендер пайда болды, техника саны көбейді және т.б. Жануарлар әлеміне қатты қысымшылық туып, кейбір дала жануарлары - дуадақ, безгелдек, ақбас тырналардың - жойылып кету қаупі туды.

90-шы жылдардың басында, Қазақстанның егемендік алуына байланысты, жыртылғын жердің саны күрт азйып, көптеген ірі егін шаруашылықты жерлер игерілмей жатыр. Осылайша қазіргі кезде далаларды қалпына келтірудің табиғи процесі жүруде, жыртылған жердің орнын арамшөп басуда, кейінірек, уақыт өте, бұл жерлерде дала шөптесін өсімдіктері - бетеге, селеу және басқа дәнді өсімдіктер өседі. Кезінде мекенін тастап кеткен жануарлар қайта оралады. Қазіргі кезде безгелдекті бұл жерлерден жиі кездестіруге болады, дуадақ мекеніне қайта оралып жатса, ақ бас тырна осы жердің кәдімгі түріне айналып отыр

Орманды дала

Аю

Шортан

Орманды дала ландашафтысын көптеген географ мамандар жеке зона деп есептемей оны тек жалпақ жапырақты ормандардың бір тармағы ретінде қарастырады. Ол Қазақстан жерінен жіңішке жолақ болып, республиканың солтүстік шекарасында шеткері созылып жатыр. Орманды дала аумақтың бар болғаны 6%-н ғана алып жатса да, дала зонасында кездеспейтін жануарлар мен орманда тіршілік етушілерге пана болып отыр. Бұл зонада орманды шағын аралдар түрінде көрінеді, олар "шоқ орманды дала" деп аталады. Осы шоқормандарда аққайың, көк теректер басқа да ағаштар және бұталар араласып өседі, "қайыңды орманды" деген сөз осыдан шыққан. Осындай қайыңды - теркті, шоқ ормандар онша сулы емес ойпаттарда өседі. Олардың арасынан шөптесін өсімдіктер жалбыз, қымыздық және т.б. кездестіруге болады. Қарағайлы орманның кейпі тіпті басқша. Мұндай дала ормандары Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Қостанай облыстарында жиі кездеседі. Олардың ең оңтүстігі Қазақстандағы, ескі қорықтардың бірі аталған, Наурызым орманы. Құмдауыт бөлігінде өсетін қарағайлар қалың орманды құрамайды, олар орманды дала ландшафтысын құрайды. Орманды дала ландшафтысына мыңдаған көлдер кіреді. Олар су маңы өсімдіктерімен қоршалған, сөйтіп көптеген жануарларға пана болып отыр, әсіресе құстардың қайту кезеңі мен суда жүзетін құстардың түлеуі кезінде пайдасы зор.

Шөл мен шөлейтті жерлер

Шағала

Қазақстан жерінің жартысынан көбін, яғни 58%-ын алып жатқан, үлкен құрғақшылық аймақ әртүрлі ландшафты шөл мен шөлейттер. ШӨл аймағы солтүстіктен оңтүстікке қарай 500-700 км-ге, ал батысында Каспий теңізі жағалауынан шығыстағы Тарбағатай таулары мен Зайсан шұңқырына дейін 2800 км созылып жатыр. Оның көлемі 1,1 миллион шаршы шақырымды құрайды. Шөл аймағының солтүстік шекарасы 470 және 480 белдеулер аралғында. Ауа райы шұғыл континенталды әрі құрғақ. Қаңтардағы орташа температура батыстан шығысқа қарай -5°С-ден -15°С-ге дейін төмендейді, ал солтүстіктен оңтүстікке қарай -16°С-ден -4°С-ге дейін жоғарлайды. Жұқа қар қабаты (10-20см) шөл зонасында 2-4 ай жатады. Жазы ыстық (шілденің орташа температурасы солтүстікте 24°С - 26°С, ал оңтүстікте 30°С - 43°С) әрі өте құрғақ: жылынанебары 80-200мм ылғал түседі, бұл ос уақыт аралығындағы буланудан 10-12 есе аз. Шөлде жер үсті сулары да тапшы, бұл жерден Шу, Талас, Сарысу өзендері ағып өтіп, осы жерден біразы бітеді. Қазақстандағы шөл ландшафтысы алуан түрлі. Мұнда құмды шөлдер (Қызылқұм, Мойынқұм, Арал маңы Қарақұмы, Тауқұм ), балшықты кең жазықтықтар соржусанды шөл өсімдіктерімен жабылған (үстірт, Бетпақдала ), сортаңды шөлдер (Каспий маңы, Арал маңы), тастақты шөлдер (Іле өзенінің оң жағалауы) және басқа да көп түрлері кездеседі. Бұлардың әрқайсысының өз өсімдіктері, мекендейтін жануарлары бар, олардың арасында осы жердің қиын жағдайларына үйренген, тек шөлге тән түрлері кездеседі.

Су қоймалары

Тырна

Қазақстанда 48 мыңнан астам көл бар, оның жалпы көлемі 45 мың шаршы км. Олардың ішінде өте үлкендері - Каспий және Арал теңіздері. Кез-келген картадан Балқаш, Алакөл, Зайсан көлдерін және Ертіс, Тобыл, Есіл, Сырдария, Іле өзендерін табуға болады. Қазақстан көлдерінің жартысынан көбі оның солтүстігінде, әсіресе орманды дала аймақтарында орналасқан. Мұндағы қамысты-қоғалы және басқа да су маңы өсімдіктерінің ну тоғайлары, тұщы сулы көлдер әртүрлі жануарлар үшін пана, әрі қорек. Мыңдағы үйрек, қаз, аққу, құтан, шағала мен батпақты құс осы көлдерде ұялайды да, көктем мен күзде жыл құстарының алып қоныс аударуы байқалады. Олар Сібр тундраларынан Оңтүстік Азияға қыстауға ұшып кетеді және керісінше. Солтүстік Қазақстандағы көлдердің маңызы өие зор, мұнда Батыс Сібірден жаз соңында ұшып келген, үйрек, қаз, тырна және басқа да су және су маңы құстарының түлеуі жүреді. Шөл мен шөлейтті жерлерде - жағалары ашық, балшықты және құмды қайраңдардан, тұзды топырақтан тұратын тұзды көлдер көп. Бірақ мұнда тұщы суаттарды қалың қамыс бекінеістері алып жатыр, мысалы, Балқаш маңы ну қамысында жарты ғасыр бұрын тіпті жолбарыс мекендеген. Шөл суаттарында оңтүстікке тән қанаттылар - бірқазан, суқұзғын, жалбағай, қарабайлар, құтандар (көкқұтан, жирен, сары, үлкен-ақ, кіші құтан), сонымен қатар, бұларға туыс бақылдақ құтан, әупілдек; шағала, көк шағала, үлкен қарқылдақ, қаратұмсық қарқылдақ және тағы басқалар мекендейді. Шөл көлдеріне құятын өзен алқаптарында ағаш-бұталы өсімдіктер жақсы жетілген, бұлар көптеген жануарларға пана. Шөл өзендерінің атырауы жануарлар әлеміне өте бай, Қазақстанда бұрын Сырдария атырауы, қазір ірі Іле өзені атырауының маңызы зор.