Қазақ-башқұрт қатынастары
Башқұртстан мәдениеті дәстүрлі ұлттық мәдениет арнасында қалыптасты. Ежелден іргесі ажырамаған тұрмысында, тілінде, салт-санасында ұқсастықтар көп қазақ пен башқұрт туысқан халықтар болғандықтан, Алтын Орда, Ноғай ордасы кезеңдерінен қалған батырлар мен билер туралы көптеген жыр-дастандар екі халыққа да ортақ. Ауыз әдебиетінде ерекше жетілген жанр - қобайыр (қазақтың толғауына жақын). “Ақбоз ат”, “Қозы Көрпеш - Баян сұлу”, “Кусак бей”, “Кунгур бұқа” секілді эпикалық жырлар башқұрт тарихының әр түрлі кезеңдерін бейнелейді. Терме жанры да жақсы дамыған. “Салауат”, “Орал” сияқты тарихи жырлары, башқұрт әдебиетінің көптеген нұсқалары ауызша айтылып, қолжазба түрінде тараған. Башқұрт әдебиетінің тарихын С.Юлаев (1752—1800), Т. Ялсыгул (1787—1838), Ә. Қарғалы (1784—1825), Г. Салихов (1794—1867), Ш. Зәки (1825—1865) секілді ақындар қаласа, кейіннен М. Ғафури (1880—1934), ұлты қазақ М.Камалетдинұлы (Ақмолла) (1831 —1895), Құдаш, тағы басқа дамытты. Қазақ, татар поэзиясында елеулі із қалдырған Ақмолла ақын — башқұрт әдебиетіндегі ірі тұлға. Оның шығармаларын Сәкен Сейфуллин 1935 жылы құрастырып шығарса, 1986 жылы ақын өлеңдері “Күндер мен түндер” деген атпен екінші рет қазақ тілінде басылды. М.Ғафуридің “Ақынның алтын кенінде” (1931) атты өмірбаяндық шығармасында қазақ тұрмысын бейнелейді. Башқұрт әдебиетінде прозалық шығармалар да ұлттық әдебиеттің арналы саласына айналды. Құдаштың “Қос қайың”, Д.Юлтыйдың “Қан”, А. Тагировтың “Солдаттар”, А.Бикчентаевтың “Аққулар Оралда қаладысы” прозадағы, Құдаштың “Отаным меніңі” - поэзиядағы іргелі шығармалар. Башқортостан жазушыларының шығармалары қазақ оқырмандарына да жақсы таныс. М. Кәрімнің “Ай тұтылған түн” пьесасы қазақ сахнасынан көп жыл бойы түскен жоқ. Р. Ниғмати, Х. Карим, Бикчентаев, К. Мерген, Р. Бикбаев, Р. Гарипов, Р. Сафин, Н. Мусин, тағы басқа қазіргі башқұрт әдебиетінің көрнекті өкілдері, Мұхтар Әуезовтің “Абай жолы” эпопеясы, тағы басқа көптеген қазақ шығармалары башқұрт тілінде жарық көрген. Қазан төңкерісіне дейінгі башқұрт музыкасы халық шығарм. негізінде дамыды. Олар ұзақ күй (лирикалық және эпикалық әндер), тақпақ (терме) болып екіге бөлінеді. Башқұрттар әнді жеке де, қосылып та айтқан. Музыкалық аспаптары: қурай (сыбызғы), қобыз (қазақтың шаңқобызы сияқты). Қобызды көбінесе, әйелдер мен балалар тартады. 1932 жылы Мәскеу консерваториясы жанынан ашылған Башқұрт студиясының түлектері З.Г. Исмагилов, Х.Ф. Ахметов, Х.Ш. Заимов, Р.А. Муртазин, т.б. туындылары ұлттық музыка өнерінің дамуына елеулі үлес қосты. 1938 жылы Уфада Башқұрт мемлекеттік опера және балет театры құрылды. М.М. Валиев, Х.Ш. Заимов, З.Г. Исмагилов, Н.Г. Сабитов, А.А. Эйхенвальд, Н.К. Чемберджи, А.С. Ключарев, тағы басқа опера, балеттер жазды. Башқортостанда мемлекеттік филармония, консерватория, музыкалық училищелер, мектептер бар. 1919 жылы Стерлитамакта тұңғыш ұлттық драма театры (қазіргі М. Ғафури атындағы Башқұрт академиялық драма театры) құрылды. Ұлттық кәсіби театр өнерінің шеберлері: халық артистері А.К. Мубаряков, З.И. Бикбулатова, Ғ.М. Мингажев, А.Ф. Зубаиров, Г.Х. Карамышов, Г.М. Тукаев, т.б. Башқортостанның сәулет және бейнелеу өнері де кәсіби деңгейге көтерілген. 1920 жылы Уфада Көркемөнер музейі ашылды. 1926 жылы құрылған Башқортостан көркемсурет училищесінен (қазіргі Уфа өнер училищесі) И.И. Урядов, А.Э. Тюлькин, М.Н. Елғаштина, Х.М. Арсланов, Г.Ш. Имашева, А. Хромов, Г. Мұстафин, Р. Ишбулатов, т.б. талантты суретшілер легі шықты. Башқортостанның халықтық қолөнері қарапайым да тартымды. Бас киім, сүлгі, киіз үй, сәндік бұйымдардағы өрнектер қазақ, қырғыз оюларына ұқсас. Башқортостанның музейлері мен архивтерінде де қазақ халқының тарихына қатысты құнды деректер сақталған. Ал Уфа мұнай институты сынды бірегей жоғары оқу орындарынан қазақстандық мамандардың бірнеше легі тәрбиеленіп шықты. Ғасырлар бойы үзілмеген қазақ-башқұрт қарым-қатынастары қазіргі уақытта да жақсы жолға қойылған.
Кіші жүз аумағындағы қарама-қайшылықтардың шиеленісе түсуі
өңдеу1748 жылы Әбілқайыр ханның ұлы Нұралы Кіші жүздің ханы болды. Жаңа билеуші патша әкімшілігі бұл лауазымға ресми түрде бірінші рет бекіткен қазақ ханы еді. Оған жылына 600 сом мөлшерінде жалақы тағайындалды. Ол өзінің ұлдарын аманат ретінде Орынборға тапсыруға міндеттенді.
Нұралы ханның патша үкіметіне тәуелділігі, оның қазақтар арасында абыройын түсірді. Бірақ Нұралыны хан ретінде барлық рубасылары түгелдей дерлік мойындай коймады. Шекті руы ықпалы күшті Батыр сұлтанды өз билеушіміз деп таныды. Нұралының інілері Айшуақ пен Ералы Ермұхамет баһадүр хан да өз беттерінше тәуелсіз болуға тырысты. Сондықтан да патша үкіметі шекара шептерін нығайта түсуге көп күш-жігерін жұмсауға кірісті.
Оның үстіне, патша үкіметі қазақтардың Жайық өзенінің оң жақ бетінде көшіп-қонып жүруге бұрынғыдан да бетер қатаң тыйым салды. Қазақтарды өзеннің оң жағалауына өткізбеу мақсатымен оның сол жағалауындағы жайылымның шөбін күзге қарай өртеп жіберуді әдетке айналдырып алды.
Мұндай тыйым салулардың бірқатар себептері болды. Патша үкіметінің өз тылында бақылау жасау қиын тиетін көшпелілердің қарулы қалың тобын жақын ұстағысы келмеді. Алғашқыда Ресейдің шекаралық ішкі аумағына орыс халқын — бірінші кезекте казактарды, содан кейін қоныс аударатын шаруаларды орналастыру көзделген болатын. Акырында бір жағынан қазақтардың, екінші жағынан башқұрттар мен қалмақтардың арасында бұрыннан орын алып, созылып келе жаткан қарама-қайшылықтар болды. Қазақтардың Жайық пен Еділ өзендерінің аралығына келуі ол қарама-қайшылықтарды ушықтырып жіберетін еді.
Қазақ-башқұрт қатынастарының даму ерекшеліктері
өңдеуКіші жүз бен Орта жүз қазақтарының солтүстіктегі ұзаққа созылатын ең үлкен шекарасы Башқұртстанмен екі арада болды. Башқұрттар да көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтын ұстанатын. Олар қазақтармен тегі бірге туыстас түркі тілдес халық болатын. Олардың шаруашылықты жүргізу қызметінің түрі ұқсас, тілі де, діні мен мәдениеті де ортақ еді.
XVII ғасырдың екінші жартысында Кіші жүз қазақтардың бір бөлігі ру-руымен Үй-Миасс өзендері аралығындағы және Жайықтың оң жағалауындағы башқұрт жерлерінде көшіп-қонып жүретін. Башқұрт-қазақ байланыстарының ол кездегі кеңінен тараған түрлері екі халық арасындағы қыз беріп, қыз алысу, құда-жекжат болып араласу болатын. Башқұрт және қазақ батырларының арасындағы күрес, бәйге, садақ ату сияқты жарыстар бірлескен мереке кездерінде кеңінен өткізілетін.
Патша әкімшілігінің башқұрттар арасындағы отаршылдық саясаты көптеген көтерілістердің жиі-жиі шығып тұруына алып барып соқтырды. Мәселен, 1740 жылы башқұрттардың Қарасақал бастаған кезекті көтеріліс болды. Оған қазақтар және олармен одақтас карақалпақтар да белсене қатысты.
Башқұрттармен екі арада бейбіт байланыстармен және одақтастастық қарым-қатынастармен қатар әр түрлі қақтығыстар да, қыз алып қашу, барымталау, қазақ және башқұрт билері мен батырларының бақталастығы сияқты әрекеттер де болып тұратын.
Патша үкіметі қазақтар мен башқұрттардың ұлтаралық араздығын тудырудың қолайлы уақытын бос жібермеуге тырысып бақты. Сөйтіп ол екі туысқан халықтың Ресей империясына қарсы күш біріктіруіне жол бермеу үшін қолынан келген барлық амал-әрекеттің бәрін де жасады.
1755 жылғы қазақ-башқүрт шиеленісі және оның салдарлары
өңдеу1755 жылы башқұрт халқының Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы бағытталған және бір кезекті ірі көтерілісі болып өтті. Ол халықтық қозғалысты Батырша басқарды. Өздеріне жазалау шаралары қолданылғаннан кейін құрамында 50 мыңнан астам адам бap башқұрттар Клші жүздің шекаралас аумағына көшіп барды.
Көтерілісші башқұрттардың жоспары бойынша, олар қазақтармен бұрынғы кездердегі сияқты біріге күш жұмсап, патша әскерлеріне қарсы күреске шығуды армандады. Қазақстанның шегіне көшіп бару башқұрттардың отбасы мүшелерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді деп ойлады.
Көтерілістің зор ауқымдылығынан және екі халықтың күш біріктіре қарсылық жасауынан қауіптенген патша әкімшілігі оларды бір-бірімен араздастырып, өзара қақтығыстыруға әрекет жасап бақты. Қазақ халқының едәуір бөлігі башқұрт әскери жасақтарының басшысы Батыршаның үндеуін түсіністікпен қабыл алды. Орынбор әкімшілігінің тарапынан жасалған қоқан-лоқы қорқытуларға қарамастан, көптеген башқұрттар қазақ даласынан өздеріне баспана тапты.
Қазақтардың бұл көтеріліске жаппай қатысқан кездері де аз болған жоқ. Орынбор өлкесінің губернаторы И.И. Неплюев қазақтардың билеушілеріне көтеріліске қатысқан башқұрттарды ұстап беруді немесе ең болмағанда оларды шекара шебінен асыра қайта қуып шығуды ұсынды. Бұл қызметі үшін олардың дүние-мүлкі мен мал басын тартып алуға рүқсат етті.
Башқұрттардың әйелдері мен балалары қазақтардың қолында қалуы тиіс болды. Ұсынысты қазақтардың Нұралы хан бастаған аз ғана тобы қуана қабыл алды. Қазақтардың тарапынан жасалған жүгенсіз бассыздықтар туралы естіп білген башқұрттар енді кек алуға көше бастады. Атап айтқанда, олар Неплюевтен өздерінің қазақ даласына өтіп, олардан «кек алуына» рұқсат сұрады. Ал Неплюев ресми түрде рұқсат етпегенімен бекініс бастықтарына башқұрттардың Жайық жағына өтіп жатқанын байқамаған болуы жөнінде құпия нұсқау берді.
Ал екі жақ бірін-бірі қырып-жоюға тақалған кезде олардың өзенге жақын келмеуі туралы алдын ала ескерту жасады. Осы мақсатпен ол шекара шебін күзетуді одан сайын «күшейте» түсті.
Көтеріліс езіп-жаншып басылғаннан кейін кейбір қазақ рулары өздерінің араларында башқұрттарды жасырын ұстауды одан әрі жалғастыра берді. Бұл жағдай патша үкіметін генерал-майор Алексей Иванович Тевкелевті қазақ даласына арнайы жіберуге мәжбүр етті. А. Тевкелев қазақтардың қашқын башқұрттарды қызғыштай қорғамай, патша үкіметіне жедел түрде ұстап беруі тиіс екеніне көздерін жеткізуге тырысты.
Тевкелев қазақ старшындарын патша өкіметі билігінің талаптарын орындауға көндіру мақсатымен қорқытып-үркітіп, үрей де тудырды, қымбат бағалы сыйлықтар ұсынып алдауды да шебер пайдалана білді.
Нұралы ханның іс-әрекеттері қазақ-башқұрт қатынастарының одан әрі ушыға түсуіне себеп болып, бірнеше ондаған жыл бойы өзара жорықтар жасалып тұрды. Қазақтар ендігі жерде Жайықтың оң жақ жағалауына және башқұрттардың көшіп-қонып жүретін жерлеріне бұрынғыдай емін-еркін бара алмайтын болды.
Сондықтан да белгілі зерттеуші А.И. Левшиннің тіпті XIX ғасырдың 30-жылдарына қатысты былай деп жазуы тегін емес:
| “ | '...Қан төгіс азайғанымен екі туысқан халықтың арасындағы қастандық осы уақытқа дейін сақталып келеді...' | ” |
. Бұл туралы орынборлық зерттеуші В.Н. Витевский былай деп неғұрлым ашық жазды:
| “ | '... башқұрттар мен қырғыздардың (қазақтардың) арасындағы алауыздықтың Неплюев сепкен ұрығының неғұрлым құнарлы топыраққа түскені сонша, оның башқұрттар мен қырғыздардың (қазақтардың) арасын алшақтату үшін жасалған іс-әрекеті өзі күткендегіден де күшті нәтиже берді...' | ” |
.