Қазақ хандығы — Қырым хандығы қатынастары
Қазақ хандығы — Қырым хандығы қатынастары — Қазақ хандығы мен Қырым хандығының дипломатиялық қатынастары. Орыс деректерінде және қазақтың тарихи жырларында 1519 жылы Қазақ хандығы Еділдің сол жағалауындағы өңірлерге де билік жүргізгендігі, Еділ-Жайық аралығы қазақ тайпаларының көшіп-қонатын жеріне айналғандығы айтылады. Осы кездерде Қырым, Астрахан хандықтарымен қарым-қатынастар орнаған.
Қасым хан дипломатиясы өңдеу
XVI ғасырдың 20-шы жылдарына таман Қасым хан басқарып отырған Қазақ хандығы батыс бағытта да нәтижелі сыртқы саясат жүргізеді. Орыс тіліндегі дерек мәліметтерінде және қазақ халқының тарихи жырларында 1519 жылы Қазақ хандығы Еділдің сол жағалауындағы өңірлерге де билігін таратқандығы, Еділ-Жайық аралығы қазақ тайпаларының көшіп-қонатын жеріне айналғандығы туралы айтылады. Осы кездерде Қазақ хандығы Қырым, Астрахан хандықтарымен қарым-қатынастар орнатады. Қасым хан Сарайшық қаласын саяси орталық етеді. Осылайша, Қазақ хандығы XVI ғасырдың бірінші ширегінде Қасым ханның билігі тұсында бұрынғы Жошы және Шағатай ұлыстары аумағындағы ең күшті мемлекетке айналады. Қазақ хандығының күшеюі барысындағы Қасым ханның рөлін сол кездегі тарихшылардың өздері де түсініп, ол туралы әртүрлі мәліметтер береді.
XVI ғасырдың 20-шы жылдарында Қазақ хандығы батыста Астрахань хандығымен шектесіп, Қырым хандығына елшіліктер жібереді. Бұрынғы Жошы ұлысының аумағында Қазақ хандығының күшеюі, Алтын Орда езгісінен енді-енді құтылған, бірақ оның салдары әлі де болса Мәскеу билеушілерінің жадында сақталғандықтан өте қорқынышты еді. Сондықтан да Мәскеуде Қасым хан туралы, Қазақ хандығы және қазақтар туралы мәліметтер арнайы жинақтала бастаса керек.[1]
Хақназар хан дипломатиясы өңдеу
Ал 1570 жылы тамыз айында Қырымдағы Мәскеу елшісі Афанасий Нагой Жем мен Жайық өзендері аралығында көшіп-қонып жүрген Шейх-Мамай ұрпақтарына Хақназар ханның келесі жорығын ұйымдастырғанын баяндайды: «А сказывали деи царю, что Казатцкие Орды Акназар царь ногайских мурз Шихмамаевых детей побил...». 1570 жылдары қазақ-ноғай қарым-қатынасы одан әрі шиеленісе түседі. Әскери әрекеттермен қатар, дипломатия да іске кірісіп кетеді. Ноғай биі Дін-Ахмедтің Қырым ханы мен орыс патшасына жіберген елшілерінің хабарламаларынан және алынған жауаптардан Хақназар ханға қатысты мынадай мәліметтерді көреміз: Ноғайларға қарсы күрес барысында Хақназар хан Қырым хандығымен байланыс орнатады. Бұл жағдай Дін-Ахмед биге жетеді де, ол Қырым ханына мынадай сипатта хат жібереді. Хақназар хан «Сарайшықты менің жерім деп отыр, ертең ол Сарайшықты алғаннан кейін, одан әрі Қырымды да алмақ ойы бар». Осы хат арқылы Дін-Ахмед би Ноғай Ордасына қарсы Қырым хандығы мен Қазақ хандығы арасында қалыптаса бастаған одақты болдырмауға тырысқаны анық байқалады. 1577 жылдың сәуірінде Қазы мырзаның Қырым ханына жазған хатында қазақтардың Сарайшықты алғаны жөнінде айтылады.
Қазақ-ноғай қатынасы барысында Хақназар хан Қырым ханымен байланысқа түссе, Сібір хандығымен қатынастың шиеленіскен кезінде Хақназардың Мәскеумен жақындаса бастағаны байқалады. Мәскеу үшін де өз кезегінде бұрынғы Алтын Орда аумағындағы саяси күштер арасында сенімді одақтас қажет болатын. 1560-1570 жылдары Мәскеудің басты қарсыласы Қырым хандығы да, сенімді одақтасы Ноғай Ордасы болса, Сібір хандығының осы жылдары алтынордалық кеңістікте жаңа саяси ойыншы ретінде көрініп, Мәскеуге жаулық ниетте болуы, соңғысына жаңа одақтас іздеуге мәжбүрлейді. [2]
Тәуке ханның дипломатиясы өңдеу
Тәуке ханның дипломатиялық қарым-қатынастары тарихи шығармаларда, тарихи жазбаларда, ғылыми зерттеулерде ерекше мән берілген, әлі де тарихшыларымыз тарапынан зерделеніп, түрлі дереккөздерден іздестірілуде. Қазақ хандығының халықаралық қатынастары тарихи дереккөздер негізінде XVI–XVIII ғасыр басындағы Мәскеу (Орыс) мемлекетімен, Қырым хандығы, Осман империясы Сефевид (Қызылбас) мемлекеті, Ұлы Моғолдар империясы, Моғұл мемлекеті және Орта Азиядағы Шибан әулеті мен Аштархан әулеті мемлекеттері тәрізді мемлекеттер және халықтармен қарым-қатынастары туралы мәліметтерге назар аударған тарихшылар XVII ғасырдың екінші жартысында орын алған Қазақ хандығы мен Сефевид мемлекеті дипломатиялық қатынастары жазбаларының Тәукемен де байланыстылығы барын алға тартады.[3]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Берекет КӘРІБАЕВ, ҰҒА академигі, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры Қасым ханның қазақ тарихындағы рөлі (қаз.). Тексерілді, 24 қыркүйек 2023.
- ↑ Берекет КӘРІБАЕВ, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры ҚАЗАҚТЫ 42 ЖЫЛ БИЛЕГЕН ХАҚНАЗАР ХАН. Тексерілді, 24 қыркүйек 2023.
- ↑ Қос Тәуекел ханның қазақ тарихындағы дипломатиялық қызметке қосқан үлестері. Тексерілді, 24 қыркүйек 2023.