Қазы би

Қазы Сырымұлы — 1770–1772 жылдары туылып, 90 жастан асқанда қайтыс болғанға ұқсайды. Ол қазіргі Батыс Қазақстан облысының Жымпиты ауданына қарасты Сарыой ауылында туған. Тегі - Кіші жүздің Байбақты атасынан, оның ішінде Әйтімбет, одан Шолан. Шоланнан Түркеш, Дат. Даттан Сырым батыр. Сырымнан Қазы, Жүсіп болып таралады. Қазы Сырым сынды әрі батыр, әрі шешен әке жанында жүріп, тәлім алады. Талай айтыс-тартыстарға қатысады. Сөйтіп әкесіне қолқанат боп өседі. 1802 жылы Сырым Хиуа хандығының қастандығынан қаза болғанда Қазының 32–33 жастардағы жігіт кезі екен. Шекті руының Ұрышта деген ақыны:

"...Кебеже қарын, кең құрсақ

Әкең сенің Сырым-ды.

Іші толған білімді.

Бір ғана қазақ жұрты емес,

Биледі ой-қырымды.

Сондай батыр Сырымның

Арғымақ аты сүрінді.

Тұяғы бүтін тұлпар жок,

Қанаты бүтін сұңқар жоқ.

Көтер балам басыңды,

Тыңда жоқтау жырымды?..

деп, жұбату айтып, оған демеу болады. Ел-жұрты келесі жылы Сырым батырдың бір жылдығын атап өтеді. Қазыны би сайлап, атқа мінгізеді. "Сұлтан правительдің тайдыруды (өлтіруді) сұрауына қарағанда Қазы да хан, Сұлтандарға, сатқын болыс, байларға жайлы тимеген, оның күресін өз күшімен тиюға правительдің күші жетпеген болуы керек. Архивтегі тарихи осындай деректерге қарағанда 1838 жылдан 1862 жылға дейін Қазының үстінен арыз бен тексеру үзілмеген". Сырым шешен жөнінде тиянақты зерттеу жүргізген Б. Адамбаев бұл сөзді Баймағанбет Сұлтанның 1838 жылғы 27 қарашада Орынбор шекара комиссиясына жазған хатына сүйеніп жазып отыр. Онда былай делінген: Правитель бұл істің насырға шауып кетуінен сақтанып, айыптыларды жазалауды және халыққа қандай болмасын ықпал жасатпау үшін Қазы Сырымов пен оның жолдасы Өтебай Саңқыбаевты тайдыруды сұрайды". Қазы би жөнінде аңыз, әңгімелер аз емес. Әкесі Сырым шешеннің нақыл, толғауларына ұқсаған сөздері де баршылық:

Қазы би бір күні бір үйде отырған төрелердің үстіне кіріп келеді. Сонда төрде отырған солардың бірі:

- Амансың ба Қазы би,

Шекесі жалтыр таз би? –

деп келеке еткісі келеді.

Сонда Қазы мүдірместен:

- Аманшылык, төрелер!

Ат жақсысы боз болар,

Құс жақсысы қаз болар,

Жер жақсысы саз болар,

Ер жақсысы таз болар,

Тазды ұрып алдым деп,

Кейбір сотқар мәз болар.

Төрелер таз деп күлгенің,

Аталарың Нұралыны –

Әкем Сырым шапқаннан,

Жүректе жүрген сыз болар, -

деп жауап қайырады. Сөзден ұтылған төрелер сонда:

– Төрлет, Қазы, төрлет! - деп ығысып, орталарынан орын берген екен.

Ел арасындағы сөздер

1

Сырым баласы Қазы би Баймағамбет Сұлтанға еріп, Әлім еліне барыпты, Баймағамбет Қазыға: - Мына жиналған жұртқа үгіт айт, сенің Қазы би деген атын көпке мәлім ғой, - депті. Қазы көпке біраз үгіт айта келіп, сөзінің аяғында: - Ау халайық, ханға қарсы, биге ерсі болмаңдар! - депті. Сонда Шектінің бір шалы: - Әй, Қазыжан-ай, мынау, сөзің атаң Сырым айтар үгіт екен, ол күнде ат жалын тартып міне алмай әкеңнен жас қалып, сол айта алмағаныңды енді бізге айтып тұрсың-ау? - деген екен.

2

Хиуа ханы Қазыны тұтқынға алып: «Бес сұрақ беремін, соған жауап берсең босатамын" - депті.

- Қатын деген не?

Бала деген не?

Қыз деген не?

Мал деген не?

Инабат деген не?

дейді.

Сонда Қазы былай деп жауап қайырған екен:

- Қатын - тұрақ емес пе?

Бала - шырақ емес пе?

Қыз - өріс емес пе?

Мал - көріс емес пе?

Инабат ердің азығы емес пе?

Инабатты ер - елдің қазығы емес пе?

- депті. Осы сөзінен кейін хан Қазыны тұтқыннан босатыпты.

3

Бір жылы шаруасы шайқалып, қоныс аударып, елінен Шоқай би көшіп кетеді. Үш-төрт жылдан кейін ол елін сағынып, салт қыдырып келеді. Қыдырып жүріп бірде Баймағамбет Сұлтанның үйіне түседі. Келсе ханның үйінде Қазы би отырады. Аман-саудан кейін Қазы:

- Иә, Шөке, Құс Жәнекеге қыстайды, қысы жақсы болса, түлеп ұшады, қыс жаман болса, жүдеп ұшады деуші еді, барған жеріңіздің жақсы, жаманы қалай екен? - дейді.

- Әй, Қазыжан-ай, біреуді ризық айдайды, біреуді ажал айдайды деген. Мен шашылған ризығымды теріп жүрмін, - дейді Шоқай.

-Шөке, ендеше арғы жағын айтпай-ақ қойыңыз, менен бір ат, шапан, Сұлтаныңыздан бір ат, шапан алыңыз, - дейді Қазы.

Шоқай жатып, қонақ болып, ертеңіне екеуінен екі ат, екі шапан алып кетеді.

- Әу, Қазы, әлгі шалға неден айыпты болдық, сен ат, шапан беріп жатқан соң, мен де бере салдым, - дейді Баймағамбет.

-Ой, ханым-ай, сен ешнәрсеге түсінбеген екенсің ғой, енді бірдеме десең арғы жағыңды қоқытайын деп отыр ол. Сен екеуміздің әкелеріміздің екі жақта қаңғып жүріп өлгенін айтайын деп отыр. Мұншама жұрттың алдында оны естігенше, ат-шапан айып беріп, құтылғанымыз жақсы емес пе, - дейді Қазы би.

-Апыр-ай, бізді Құдай сақтаған екен, - депті Баймағамбеттің зәресі ұшып.

4

Қазының інісі Мұхтар Орта жүзде ме, әлде Кіші жүздің бір шетінде ме, әкім болып тұрады. Өзі өте тәкаппар, елге сүйкімсіз дегенді естіп Қайырлы деген би оны іздеп барыпты. Түс мезгілі екен. Үйіне кіріп барса, Мұхтар төрде мамық жастық жастанып, әйеліне аяғын сипатып жатыр екен. Қайырлымен басын көтеріп амандасыпты. Әрі-бері отырған соң әйелі ақ құйып береді. Қайырлы ақтан ауыз тиіп, аяғын жерге қойып, бата беруге қолын жайып:

- Арғы атаң сенің Дат еді,

О да бір қойылған ат еді.

Одан туған Сырым еді,

Жауын қойдай қырып еді.

Одан туған Қазы еді,

Біреуге қыс, біреуге жаз еді.

Одан туған Омар-ды,

Аударылмас томар-ды.

Одан туған сен Мұхтарсың,

Кісіменен ісің жоқ,

Жатасың да ұйықтарсың.

Сенен ел билейтін әкім шықпас,

Одан да елге қайт!

Аумин, аллаһу акпар!

деп бетін сипап, тұрып жүре беріпті.

- Апырмай, тұрсайшы сен, мынау тегін адам емес қой! - дейді әйелі. Сонда Мұхтар ұшып тұрып:

- Жіберме, шақыр бері, қонақ болсын! - деген. Әйелі ілесе шығып:

- Аға, сізге Мұхтар "кетпесін, қонақ болсын деп, шақырып жатыр", - дейді.

Қайырлы тоқтап, бірнеше күн жатып, Мұхтарға ақыл айтыпты. Содан кейін-ақ Қазының інісі Мұхтар түзеліп, дұрыс ел билеген әкім болыпты дейді ел.

Қанатты Қазы

Қазы ерлігімен бірге шешен болған кісі. Ол топқа келгенде "томсарып отырмай, аяқ-қолымызды көсіле сермеп, шешіле сөйлеп отырайық" деп қолын сермей сөйлеп кетеді екен, сондықтан оны ел "қанатты Қазы" деп те атаған. Бір жолы Жәңгір хан мен Баймағамбет Сұлтан ақылдасып, екі ел ішіндегі дау-жанжалды талқылау үшін Қоңыр дегеннің аулында бас қосады. Бергі жақтан Қазы, Байнақ, Айтуар биді ертіп Баймағамбет барады, арғы жақтан қасына Беріш Балқы, Шеркеш Бекпенбет, ноғай-қазақ Шомбал билерін ертіп Жәңгір келеді. Жәңгірдің Исатай, Махамбетпен дүрдараз болып жүрген кезі екен. Хан оларды жиынға шақырмайды және сыртынан жамандап отырады. Оны Қазы ішінен жақтырмайды. Қоңыр ауылы Баймағамбетке қарайды екен, сондықтан Баймағамбет:

- Ал, Жәңгір! Сен менің жеріме аяқ басқан қонақсың, сондықтан осы мәжілісті сен баста! - дейді.

- Сөз бізге берілетін болса, сөзді біздің Балқы биге беремін, Балқы, сен баста! - дейді Жәңгір.

- Ей, Жәңгір! Не айтып отырсың? Исатай, Махамбет сияқты батыр інілерін дұшпан көріп, артына тастап келіп отырған Балқы не бетімен сөз бастайды? - дейді сонда Қазы.

Балқы төмен қарап жер шұқиды.

- Ендеше, мына біздің Шомбал би сөйлесін, - дейді Жәңгір.

- Ей, Жәңгір-ай! Шомбалдың Ойыл, Қабыл, Жем, Сағыздың бойында көшіп келген арбасының ізі әлі жасырынған жоқ, он екі ата Байұлының қамын сөйлеп Шомбалға не жоқ? - деп Қазы мұның да қажырын қайырып тастайды.

- Онда Бекпенбет би сөйлесін, - дейді Жәңгір.

- Я, я, Шеркеш Бекпенбет би-ау! Бұл - кешегі Тұрмамбет бидің баласы-ау! Менің әкем Сырым Нұралы ханды шабам деп үш жүзге сауын айты қол жинап жүргенде, бұның атасы Тұрмамбет: "Ау, Сырым! Халықтың толысын төкпе, ортасын шайқама, мойныңа адамның қанын жүктеме ханмен шендестірейін" деп халықтың қамын сөйлеп, арада көп жүрген еді. Бекпенбет сөйлесе сөйлесін, халықтың камын ойлап сөйлер, - дейді Қазы.

Ханның сөзін екі рет қайтарып тастаған бұл сөз Қазының беттілігі мен халыққа беделділігін, сонымен қатар Исатай, Махамбет секілді халық батырларына тілектестігін білдіреді. Әсіресе, Қазы би, Шернияз ақын (1807–1867) Жарылғасұлымен жиі қатысып кейде келісіп, кейде дауласып, айтысып жүрген. Біржолы Қазы би ауылының жылқысын барымташылар қуып кетеді. Шерниязға өшігіп жүрген би ауылының адамдары "бұл Шернияздан болды" деп оған жала жабады. Енді Қазы би Шернияздың ішіне жігіттерін салып қояды. Ақын ауылын жайлау, қоныстарын тартып алады. Бұл зорлыққа шыдамаған Шернияз және оның ағайындары Қазы биге адам салады. Би тыңдамаған соң оған өзі барады. Сондағы Шернияздың Қазы биге айтқаны:

Ай, Қазы би, Қазы би,

Үш таңбалы Майлыбай,

Жайылса, жонға сыйғысыз

Әлім деген ел едік;

Он екі ата Байұлы,

Біз екеуіне тең едік;

Қонысым жақын болған соң,

Бізбен он үш деп едік.

Тауда жүріп тас кескен,

Құландай тауды жайлаған,

Тумыш атын бұйырғанға байлаған,

Сонау жүрген Адайдың

Түбінде атам бір-ді деп,

Айқайлап арын арлаған,

Біз теңдіксіз несін жеп едік?

Ай, Қазы би, Қазы би,

Әлі де болса ойлаңыз.

Біз зиянсыз қарғамыз.

Былтырғы өткен жаз күні

Біз Әлімге барғанбыз.

Қимағаннан қонысты,

Қайтып саған келгенбіз.

Келген кісім сен болсаң,

Көзге түрте бермеңіз.

Енді қорлық көрсек те,

Анау жатқан Әлімге

Біз уәде бергенбіз.

Ай, Қазы би, Қазы би,

Көзіңді сал пайда, зиянға-ай.

Шыға қалмас мүйізің,

Кетені қуып қиянға-ай.

Сұңқарым қашты қолымнан,

Қарамайсың сөзге, ұялмай,

Аса бір қорлық көрмесе,

Қонысын кісі қияр ма-ай?

Сұлтансиық деп келгенде,

Ел ішінде ел дегенім

Қарсы өзіме жау шықты:

Жылқыдан Кете сау шықты.

Мәлікенің айтқаны

Өтірік жала, дау шықты.

Назар алған жылқысын

Шернияздан алам деп,

Мәлік деген жау шықты.

Ай, Қазы би, Қазы би,

Жылда бір келсем жеріңді,

Зәуде келген қонақтай.

Тәңір алдына барғанда

Қонақты күткен жалақтай,

Байұлының ішінде

Иланар кім сені ақтай?

Сен би дегенге мақтанба,

Теңдесіп сөйлер жер болса,

Айбынар кім, кім ақсай?

Ай, Қазы би, Қазы би,

Жұрттан озды аруағың,

Атаңыз батыр бұрында-ай,

Ниетпен келдім, аға деп,

Тимес пе пайда жерімде-ай?

Атаңның сөзі аз болар,

Сабыр етсең азырақ,

Өлмеген Құлға жаз болар,

Мен айтып болдым сырымды-ай.

Мен де атадан туғанмын,

Адаммын деп жүргенмін,

Мен-дағы қарап тұра алман,

Сен сүйкенсең ұрынбай.

Алдыңа арым жібермен,

Үш таңбалы Майлыбай,

Тұқымым бітіп қырылмай...