Ренессанс философиясы

Ренессанс философиясы — Еуропада (алдымен Италияда) феодализмнің құлдырап және алғашкы буржуазиялық (XV-XVII) қоғамның қалыптасуы кезінде дамыған философиялық және социологиялық ілім. Онда негізгі идея — гуманизм болды.

«Афина мектебі», 1509 жылы салынған Рафаэль фрескасы.

Гуманизм — адамды жаратылыстың ғажайыбы деп танып, адам құқын, қадір-қасиетін, адамдық ар-намысты, адамның таңдауын, адам еркіндігін, адам шығармашылығын, адам құқықтарын жоғары бағалау, адамға жанашырлық таныту, адамдық сипаттағы қасиеттерді ең жоғары деңгейде әйгілеу. Гуманистер дүние жүзік болса адам сол жүзіктің бетіндегі гауһар деп түсіндірді. Бұл идея шығыс шаһирларында да, Қазақ ойшылы Абайда да айтылады.

1. Ренессанс философиясының ерекшелігі.
2. Философиядағы адам проблемасы және космологиялық ілімдер.
3. Ренессанс философиясының көрнекті өкілдері.

Ренессанс философиясы 15 – 18 ғасырлар аралықтарын қамтиды бұл дәуір фиодализмнің құлдырау буржуазиялық қатынастардың қалыптасу кезеңі Ренессанс термині, мағынасы антикалық құндылықтарды идеалдарды қалпына келтіру деген ұғым білдіреді. 15 – ғасырда басталған бұл дәуірге философиясы қалыптасуына Шығыс пен Батысты сауда жолымен байланыстырып келген Жібек жолы Шыңғыс хан басқыншылары Орта Азия, Таяу Шығыс, Шығыс Еуропа елдерін жаулап алған соң өз маңызын жойып, Батыстың Шығысқа жол іздестіру мұқтаждығы жаңа жағрапиялық жаңалықтар, су жолдарының дамуы себепкер болды. Сол іздестіру нәтижесінде Америка ашылды, оңтүстік Африка арқылы Үндістанға, Қытай су жолы айқындалып, ірі теңіз саяхатшылары қайтадан Батыс пен Шығыс арасындағы сауда жолын жандандырды. Соған сәйкес енді сауда жолдары өшкен Орта Азия мен Таяу Шығысқа қарағанда орнына Португалия, Испания, кейін Нидерланды мен Англия дамыған ірі елдерге айналды. Шығыс пен Батыс байланысы мәдениеттің, ғылымның дамуына жеткізді. Жан–жақты білімді адамдар дүниеге келді. Осы дәуірде олар ортағасырлық діни ұғымдар мен схоластикаға негізделген идеология шеңберін бүзып, ертедегі грек, Рим мәдениетіне бет бұрды. Соған сәйкес ғылым өкілдері инквизиция жасаған сұмдық азаптарға қарамастан, табандылық пен ерлік көрсетіп, жаңалықтар ашты.

Мәселен, протестантизм дінінің бастаушысы Кальвин испандық дәрігер Серветті адам денесінде қан айналымы болатынын ашқаны үшін тірідей екі сағат шыжғыпып өлтіртті.

Римдегі Бруно ескерткіші

Сондай – ақ, инквизиция Джордано Бруноны (1548 – 1600) Рим алаңында тірідей өртеп өлтірді. Ол: “Не табиғаттың өзі – Құдай, не Құдай – заттардың өз ішінен ашылған құдіретті күш”, деді. Олай болса, Джордано Бруно табиғаттан тыс, одан жоғары тұрған Құдай жоқ. Жаратушының өзі – сол табиғат деп, Құдайды аспаннан жерге түсірді. Бұл тұжырым пантеизм болатын–ды. Өлер алдында Джордано былай деп өсиет қалдырды: “Мейлі, мені өртеп өлтірсін, бірақ менің өлімім адам баласын жарқын болашаққа апаратын жолға тосқауыл бола алмайды”.

Николай Коперник (1473- 1543) өлім табытына жатар алдында: “Бәрібір жер айналып тұр” деген екен. Ол кезінде ғылымда Жер Күнді айналып қозғалатын дәлелдеп, гелиоцентрлік жаңалық ашты. Пантеистік, натурфилософиялық бағыттың негізін Николай Кузанский (1401- 14665) салды. Ол философияның негізгі мәселесін идеалистік түрғыдан шешті. Дүниенің бәрін, адамды да Құдай жаратты, деді, бірақ пантеистік пікірді дамыта отырып, сайып келгенде, ол Жаратушының рөлін жоққа шығарды. Өйткені, пантеизм Құдайды табиғатпен алмастырды. Ол кеңістіктің шегі бар, дүниенің жаратылған уақыты бар деген схоластикалық діни пікірге күмән келтірді, дүниенің шексіздігін уағыздады. Таным алдымен сезімнен басталады, одан соң оны ойлаумен толықтырады. Бұл екі процесс ұдайы бірлікте, сана (интеллект) бәрінен жоғары тұрады деп есептеледі.

Ренессанс іс жүзінде ескіні рестоврациялау емес, жаңа ізденіске ұмтылуды білдіреді.

Ренессанс философиясының дүниетенымдық орентациясында басты ерекшелік адамға деген бет бұрыс егер антикалық философияда басты мәселе табиғат космологиялық өмір болса, ал Ренессанс дәуірінде қайырлы қоғам дүниедегі адам қызметі, адам бақыты тақырыбын көтерді. Философия ғылым ретінде түсіндірілді және оның мақсаты адамның өмірде орнын табуына дем беру болды. Осы дәуірдің философиялық ойлау бағыты антропоцентристтік боды. Яғни басты тұлға құдай емес, адам. Құдай барлық заттардың бастауы, ал адам дүниенің ортасы, негізі. Ренессанс дәуірінің дүние танымы гуманистік бағытта болып, адам өзінің болашағын жасаушы ерікті тұлға ретінде қарастырылды.

Дүниетанымдағы тағы бір ерекшелік - шығармашылық қызметінде әсемдікке, сұлулық символына деген табыну мен оны бейнелеп шығуға деген құлшыныс.

Николай Кузанский өзінің “Шындықты алдын ала болжау”, “Білетін білместік туралы” деген еңбектерінде әлемде бәрі қайшылықтардан түратынын дәлелдейді. Ренессанс дәуірінде ғылым, әдебиет, сурет, мүсіншілік өнері керемет дамып, оның Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэль, Сервантес, Данте сияқты атақты өкілдері дүниеге келді.