Қайтсе жеңіл болады жұрт билемек...

Қаитсе жеңіл болады жұрт билемек... – Абайдың 1894 ж. М. Ю. Лермонтовтың «Измайл- Бей» дастанының 2 бөлімінен аударған өлеңі. Өлең орыс ақынында 22, Абайда небәрі 20 жол, түпнұсқаның кей жері дәлме-дәл аударылып, кейбір жолдарының мазмұны ғана сақталған. 50 жылдарға дейін бұл өлеңнің түпнұсқасы белгісіз болып, оны Абай өзі қазақ өміріндегі ел билеушілердің іс-әрекетін, мінез-құлқын жақсы білетіндіктен, соларға ақыл- кеңес, насихат ретінде жазған деген пікір айтылып келді. Әрине, Абай Лермонтов дастанындағы Измаил-Бейдің сөзінен өзі жақсы білетін қазақ би болыстарының мінезіне үндестік тапқандықтан аударған. Бірінші аударманың кейбір тұстары өте еркін болғандықтан, оны түгелдей алғанда қазіргі мағынадағы дәл аудармадан гөрі орысша түпнұсқамен сарындас, тың шығарма деуге негіз бар. Екінші, Абайдың аударған тұсы-дастандағы кейіпкердің, яғни Измайл-Бейдің айтқан сөзі болғандықтан, соның мінез-құқын, ойниетін танытатындықтан Абайдың тікелей өз ойы, өз көзқарасы деуге келмейді. Мысалы,

Жұрт-бала, еш нәрсесін тартып алма,
Білдіртпей ептеп алсаң залалы жоқ

дегенді (Түпнұсқада: «Народ - ребенок, он не хочет дать, Непокүшайся вырвать, но украдь») немесе «Кейбірін қауыптандыр мінін тауып» (Түпнұсқада: «чтоб в слабости своей он признался») дегенді Абайдың атынан айтылған ақыл-кеңес демей, әккі болған, айла тәсілді көп білетін ел билеушінің (Измаил-Бей) ойы десек нанымды, қисынды болып шығады. Ал осындай ел қамын ойлаудан, адалдықтан гөрі айлаға, арамдыққа, айбат көрсетуге көбірек бейім болуды насихаттайтын сөздерді Абайдың өз ойы десек, онда тек кекесін, келемеж турінде айтылған дер едік. Бірақ өлеңде мысқыл шындықтан гөрі байыпты, салмақты түрде сөйлеу әлдеқайда басым жатыр. Сондықтан Абай өлеңіндегі ел билеудің жолы, амал-тәсілдері туралы ой-пікірлер тура мағынада қабылдауға лайық сөздер болып шығады. Ал сонда ел билөушіге амал-айла, өз жеке басына пайда ойлауды үйрететін сөздерді қалай түсінбек керек? Болысбилердің жағымсыз мінездерін қатты шенеп сынайтын «Болыс болдым, мінеки...», «Мәз болады болысың...» сияқты өлендер туғызған Абай бұл тұста аяғын шалыс басқан дейміз бе, әлде? Әрине, олай дей алмаймыз. Себебі, Абай бұл өлеңді Лермонтов дастанындағы айлакер бидің сөздерін оқып отырып, соның әсерімен шабыгтанып жазған. Осыны ескерсек, бәрі де түсінікті болып шығады. Өлең 11 буынды қара өлөң ұйқасымен жазылған. Алғашқы рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибаһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланды. Өлең басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі. 1933, 1939, 1945, 1954 жылғы басылымдарда 1-шумақтың 3-жолы «Ішің берік боп, нәпсіғе тыю салып» болып берілсе, 1957,1977 жылғы басылымдарда бұл жол Мүрсейіт қолжазбалары мен 1909 жылғы жинақ негізінде «Ішің берік боп, нәпсіге тыюлысып» деп алынған. Ал 1909 жылғы жинақта 4-шумақтың 1-жолы «Кісімсі қайда болса олжаға тоқ», 1945 жылғы басылымда «Кісімсі қайда жүрсең олжаға тоқ» болса, қалған жинақтарда бұл жол «Кісімсі қайда жүрсең олжаға тоқ» делінген. Соңдай-ақ Мүрсейіт қолжазбаларында, 1909,1945,1954, 1957 жылғы басылымдарда 4-шумақтың З-жолы «Жұрт - бала, ешнәрсесін тартып алма» делініп келсе, 1977 жылғы жинақта бұл жол 1933 жылғы басылым негізінде «Жұрт жас бала, жылатып тартып алма» ретінде қабылданған.