Қайыпқали Есімұлы

Есімов Қайыпқали (1789 — шамамен 1857) — Бөкей ордасының сұлтаны, Кіші жүз ханы (1830 — 50). Есімнің Қарақошақ ханымнан туған үшінші ұлы. Әкесі қайтыс болғаннан кейін 9 жасында шешесімен, бауырларымен бірге туысқан ағасы Бөкей сұлтанның қамқорлығында болады. Кейін Бөкей ордасының бір руын басқарып, 1826 жылы Жәңгір ханмен бірге император Николай I-нің таққа отыру рәсіміне Мәскеуге барады. 1827 жылы өзінің қарамағындағы старшындарды Жайықтың солтүстік жағына көшіріп, хандық билікті өз қолына алуға күш салады. 1829 жылы 4 наурызда Орал казак әскерлерінің атаманы Д.Ш. Бородин оны тұтқынға алып, Орынбор түрмесіне қамайды. 1830 жылы 10 наурызда түрмеден қашып шығып, көп ұзамай Кіші жүз құрамындағы бірқатар рулардың старшындары оны хан көтереді. 1831 — 37 жылы ол адай, табынның шөмішті руына, шекті руына, 1836 жылдан Кіші жүз құрамындағы ысық, есентемір, кете, т.б. руларға билік жүргізеді. 1836 жылы Хиуа ханы Аллақұлдың шақыруымен Хиуада болып, “батыс қазақтарының ханы” деген лауазым алады. 1837 жылы Хиуадан оралғаннан кейін өзінің қарамағындағы қазақтарға Хиуа қазынасына зекет төлетеді. 1837 — 38 жылы Бөкей ордасындағы Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған қазақтардың көтерілісші отрядына қолдау көрсетеді. 1838 жылы көтеріліс талқандалғаннан кейін Хиуаға қашады. 1840 жылы Хиуаның жаңа ханы Рахымқұлдан “батыс қазақтарының ханы” лауазымын қайтадан алып, оның көмегімен Кіші жүздің ықпалды руларының старшындарын Жайық маңынан Хиуа шекарасына көшіріп алып, Хиуа ханының бодандығын қабылдамақ болады. Оның бұл мақсаты айтарлықтай нәтижелі болмайды. 1855 жылы Хиуа ханы Мұхаммед Амин Есімовті өзінің “үмітін ақтамағаны” үшін хандық лауазымы мен дүние-мүлкінен айырып, Хиуа шенеуніктерінің қатаң бақылауында қамауда ұстайды. Есімов Хиуада қайтыс болып, сонда жерленген. Екінші ұлы Қожамжар мен үлкен ұлы Бекжанның балалары 1844 жылы Ресей әкімшілігінің рұқсатымен Жайық өңіріне қайтып оралады.

Сілтемелер

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, III том