Қарапайым сөз

Қарапайым сөз, Қарапайым тіл – күнделікті тұрмыста қолданылатын жалпы халықтық қара дүрсін сөздер. Тіл тұтынудың бәсең стиліне жататын мұндай қарым-қатынас дәстүрлі немесе классикалық жазба әдеби нормаларымен сыйыспайтын сөз тұлғаларына, дөрекі сөз орамдарына, грамматикалық байланысы тосын әр қилы сөйлемдерге шек қоймайды, кең-молынан өз қажетіне жарата береді. Халықтық тілдің тілдік стилі тұрғысынан қолдау тапқан бұндай үлгілері әр түрлі мақсат үшін әдеби тіл аясында, әсіресе, көркем әдебиет шығ-рмаларында кәдеге асады. Ақындық тезіне түсіп қырналған қарапайым сөз саптау тәсілдерінің көріністерін Абай шығармаларынанда кездестіруге болады. Мысалы, ол жалпы халықтық тіл ішіндегі шектеулі аяда қолданылатын жергілікті (диалект) ыра, мұқым сөздерін жыра, бүкіл деген көпшілікке мәлім сөздердің орнына қолданады. Сондай-ақ кірме сөздерді қолдануда ақынның өзіндік ерекшеліктері бар. Егер: «Ғаділетті жүректің, Әділетін бұзыппын»,- деген жолдарда бір сөздің өзін әуелі арабша нұсқада, одан кейін оның қазақ тіліндегі дыбысталуы бойынша екі ұдай мағына теліп қолданған болса, «Әлің білмес шіркінді Құдай әбден қарғады» мен «Қанденге бір ит кездей боп, Деді: «Әліңді білсеңші» сияқты жолдарда қазақтың «Әліңді біл!» деген дағдылы тіркесін арабтың сол мағынадағы «әдді» сөзін енгізу арқылы өзгерткен. Абай әдеби нормаға енбеген, бірақ қарапайым халық арасында айтыла беретін орыс сөздерін де реті келгенде өз поэзиясына қатыстырып отырған. Мысалы:

«Еннатайына кәлкәусар,

Пошал, дереу, күнәкар»,-

дейтін тармақтардағы намаздың сабағына араласып жүрген пошал сөзі орыс тілінің қара дүрсін қолданысы. Сондай-ақ

Көгалды қуып гөләйттап,

Қызықпен жүріп жазды алған,-

дегендегі гөләйттап сөзі, «Сомалап ақшасынасо- нан алар» дегендегі сомалап сөзі орыстың «гу- лять», «сумма» сөздерінің қазақ тіліне сіңіп, қара- пайым қолданысқа тұскен үлгілері. Әдеби тілдің нормасынан ауытқудың тағы бір көрінісі - сөздің грамматикалық тұрғыдан тұлғалану заңдылығын бұзып, қарапайым тіл қалыбына салуға да байланысты. Мысалы, Абай өлеңінің ұйқас жүйесін, буын өлшемін сақтау үшін кей реттерде сөз тұлғасының грамматикалық тәсілдерін өзінше құрып, өлең тармағын қажетті буын өлшеміне сыйыстырып та жібереді. Әрине, мұндай сәтте ол өз тарапынан тіл заңын тәртіптеуді мақсат тұтпаған, тек эстетикалық мұрат көздеп, жаппы халықтық айырым сөйленістерді өзінің поэтикалық талғамына таяныш еткен. қараңыз:

«Бауырларын еркейтіп,

Не сұраса қақпаған».

Осындағы «еркейтіп» біздің әдеби тіліміз үшін тосын қолданыс. Тіл заңдылығы бойынша ол еркелетіп немесе ерке етіп болуы тиіс. Бірақ онда өлең өлшемі, яғни буын саны бұзылады. Абай бұл жерде: марқайт, сақайт, шоңқайт т. б. сындық мәні бар есімдерден етістік туғызу амалы бойынша еркейтіп тұлғалы көсемше жасаған. Сөйлеу тәжірибесінде ұшыраспағанымен мұның да теориялық негізі жоқ емес. Осы тәрізді грамматикалық қысқарымдар да ұшырасады.

«Ел тыныш болса, азады

Ерігіп өле жазады»,

Асты сызылған сөз әдеби тіркесі құрамында грамматикаланғанда: Өле жаздады болуы тиіс. Сол сияқты:

«Араз кісі болғансып,

Сылтау етер бекерді.

Үйренбейді кісіден,

Кіржіңдеп жүріп кекерді»,- деген шумақтағы «кекеу», «кекету» мағынасындағы кекерді сөзі әдеби норма бойынша кекетерді түріндегі өзгелік етістен жасалған есімше болуы тиіс. Ал Абайдың: «Ағеке, нең кетеді, осы ғанамды істеп бер» сөз қолданысындағы «осы ғанамды»түріндегі тұлға әдеби тіл нормасы бойынша «осынымды ғана» болып грамматикалануы тиіс. Өйткені, қазақ тілінде көмекшілік қызмет атқаратын шылау сөзге (ғана) сөз тудырушы немесе сөз түрлеңціруші қосымшалар тіркелмейді. Бұл жерде біз сөз түлету амалына куә болып отырмыз. Қарапайым сөз саптаудың қарадүрсін реңкті қолданыстарынан басқа, анайы, дерекі, ерсі түрлерінде кездестіруге болады. Мысалы:

«Қандай қызда ләззат бар жан татпаған?

Сұлуы бұл заманның тек жатпаған.

Он сегіз, он тоғызға келгеннен соң,

Алмасы өкпе болар қол батпаған»,-

деген шумақтаАбай тән ләззатына берілгенде туатын анайы шындықты бүркемелеп айтып отыр. Бірақ бұнда әлі дөрекілік жоқ. Алайда оның жиырма екінші сөзіндегі: «Біреулер к...не құрым киізді тұзға малшып тыққан соң есі шығып, еріксіз кім болса, соған талтайып емізіпжүр»-деген сөйлемнің сазы дөрекі. Әрине, бұл жердегі айтылмақ ойдың мазмұнында реніш, ашу, кейістік болғанымен, дөрекілік жоқ. Бірақ қоғамдық санасы қатты ашынған ақын сол ойды ауыспалы мағыналы сөз кестесімен жоғарыдағы үлгіде дөрекілендіріп беріп отыр. Бұнымен салыстырғанда «кет» сөзін анатомиялық атау ретінде келтірген: «Өзі санды, дөңгелек келсе кетті» деген ақындық қолданыстың да көзге ұрып тұрған әбестігі жоқ. Осы орайда оның: «Етек кеткен жайылып, Ат көтіне жалпылдап», - немесе:

«Ер кезек ер жігітке үшке дейін,

Бір боқты тағы бас та және сүрін», -

деп, асты сызылған тіркестерді көпшілік қолды сөз орамдары ретінде қабылдағанын да ескеруіміз қажет. Жалпы түбірі «көт» атауы болып келетін жалпыхалықтық бейнелеуіш сөздер санатындағы тіркестерді Абай өз шығармаларында жиі қолданған. Мысалы: көт айлану - айтқанынан тану, кері айналу; көті ашылу - абұйырын ашу; кеті бос - қорқақ, табансыз; көтіжоқ-артыбос, қорқақ; көті көрінді - сыры мәлім болды; көтін қыздырды - жел берді, азғырды; көтін қысып - жым болып, басылып; көті шемейді - қиналды, жаны қысылды т. б. Абай туындыларындағы қарапайым сөз қолданыстарының жалпы сипаттамасы осы аталған стильдік құбылыстарға саяды.