Қарақытай мемлекеті
Қарақытайлар мемлекеті (1128-1213). Қарақытайлар. Олардың құрылуы Орталық Азияның қидан тайпаларымен тығыз байланысты. Қидандар (цидань, кита, хита) жазба деректерде түркі тілді тайпалар ретінде аталады. Бұл мемлекетте көбінеки керейіт, найман, сақа, меркіт секілдес тайпалықтардан тұрған (Тілеуберді Әбенайұлы Тыныбайын аударған П. Карпинидің басты еңбегінен). Әбенайұлы тіпті былай жазды: «Әз баба, яғни Қытан ұлысын, Қарақытай қағанатын құрушы, қаған әулетінің негізін салушы Тама Шор немесе АЗАУ Шор қаған қытандардың теле саласынан, керей арысынан, Йікшәрі қаласының иесі болған Еллік Мер атасынан шыққан. П. Карпини керей Оңхан мен Қарақытай Гүрханының байланысы туралы: «Оң ханның көкесі»» (Тілеуберді Әбенайұлы. Таныс та, бейтаныс Шыңғысхан әулеті және қытай жылнамаларындағы құнды деректер, соның ішіндегі “Бірінші, Ләу империясын құрушы халықтың этникалық тегі”. «Шыңғысхан» журналы, №4 (37), 2020). Шығыс Түрік қағанаты құрамындағы тайпалардың бірі болды. Олар Қытайдың солтүстік жағында Манджурия мен Уссури өлкесінің шекарасында мекендеген. 924 жылы Алтайдан бастап, Тынық мұхитқа дейінгі жер Қидан мемлекетінің (Ляо империясы) қол астына өтеді.
1125 жылы Сун Қытайы мен Жүжен мемлекетінің біріккен күші Ляо империясын құлатады. Қидандардың бір бөлігі Чжурчжендерге бағынады, ал қалғандары Елюй-Даши басқаруымен батысқа қарай Шығыс Түркістан мен Жетісуға таман жылжиды. Олар енисей қырғыздарының жерін басып өтіп, Еміл өзенінің бойына жетеді. Сол жерге аттас қала салады. Қидандардың батыс бөлігі Жетісудың бір бөлігіне қарап, жергілікті түркі тілдес халықпен араласып кетуі нәтижесінде, келімсектер қара қытай/қытан аталып кетеді.
1128 жылы Қарахандар әулетінен шыққан Баласағұнды иемденуші өздеріне қысым жасаушы қаңлылар мен қарлұқтарға қарсы шығады. Қарақытайлар көсемі Елюй Даши Баласағұнды басып алып, Жетісуда өз мемлекетін орнатады. Жетісу, оңтүстік Қазақстан, Мәуереннаһр мен Шығыс Түркістан қарақытай мемлекетінің құрамына кіреді. Қарахандар әулетіне билік жүргізеді.
.PNG)
Қарақытай мемлекетінің басшысы Гүрхан деп аталады. Оның ордасы - Шу озенінің алқабында болатын. Баласағұн орталық болып қала берді. Әскерде тәртіп қатал болған. Ел ішінде аула басынан салық жинай жүйесі енгізіледі - әр үйден бір динардан салық алып отырады. Гүрхан жақындарына жер-суды тарту етпейді, олар бәсекеші болып кетеді деп қауіптенді. Қарақытайлар Жетісудың оңтүстік бөлігін, Исфиджабтың солтүстік-шығыс аймағын, Құлжа өлкесін басқарады.
1137 жылы және 1141 жылдары Қарақытай мемлекетінің әскері Қарахан және Салжұқ күштерін күйрете жеңіп, Орта Азияда өз үстемдігін орнатты.
Бірінші гүрхан Елюй-Даши 1143 жылы қайтыс болды. 1169 жылы оның баласы — Елюй-Чжилугу — таққа отырады. Өзі христиан болғандықтан, мұсылман дініне қарсы шығады. Оның Жетісудағы мұсылман халқын бағындыру саясаты қарсылыққа толы болды. 1208 жылы бастап Жетісуға қоныс аударған найман тайпалары да осы ішкі саясатты бұзбайды. 1212 жылы Хорезмшах Мұхаммед II қарақытайға тәуелді Батыс Қарахан мемлекетін басып алды. Жетісу аймағы өзара қырқыстар, мұсылмандық қозғалыстар орталығына айналады. Жетісудағы осы жағдай 1218 ж. дейін, яғни Шыңғыс-ханның әскері келгенше созылды.