Қарақытай мемлекеті
Қарақытайлар мемлекеті (1128-1213). Қарақытайлар. Олардың құрылуы Орталық Азияның қидан тайпаларымен тығыз байланысты. Қидандар (цидань, кита, хита) жазба деректерде түркі тілді тайпалар ретінде аталады. Бұл мемлекетте көбінеки керейіт, найман, сақа, меркіт секілдес тайпалықтардан тұрған (Тілеуберді Әбенайұлы Тыныбайын аударған П. Карпинидің басты еңбегінен). Әбенайұлы тіпті былай жазды: «Әз баба, яғни Қытан ұлысын, Қарақытай қағанатын құрушы, қаған әулетінің негізін салушы Тама Шор немесе АЗАУ Шор қаған қытандардың теле саласынан, керей арысынан, Йікшәрі қаласының иесі болған Еллік Мер атасынан шыққан. П. Карпини керей Оңхан мен Қарақытай Гүрханының байланысы туралы: «Оң ханның көкесі»» (Тілеуберді Әбенайұлы. Таныс та, бейтаныс Шыңғысхан әулеті және қытай жылнамаларындағы құнды деректер, соның ішіндегі “Бірінші, Ләу империясын құрушы халықтың этникалық тегі”. «Шыңғысхан» журналы, №4 (37), 2020). Шығыс Түрік қағанаты құрамындағы тайпалардың бірі болды. Олар Қытайдың солтүстік жағында Маньчжурия мен Уссури өлкесінің шекарасында мекендеген. 924 ж. Алтайдан бастап, Тынық мұхитқа дейінгі жер Қидан мемлекетінің (Ляо империясы) қол астына өтеді.
1125 ж. Сун Қытайы мен Жүжен мемлекетінің біріккен күші Ляо империясын құлатады. Қидандардың бір бөлігі Жүжендерге бағынады, ал қалғандары Елюй-Даши басқаруымен батысқа қарай Шығыс Түркістан мен Жетісуға таман жылжиды. Олар енисей қырғыздарының жерін басып өтіп, Еміл өзенінің бойына жетеді. Сол жерге аттас қала салады. Қидандардың батыс бөлігі Жетісудың бір бөлігіне қарап, жергілікті түркі тілдес халықпен араласып кетуі нәтижесінде, келімсектер қара қытай/қытан аталып кетеді.
1128 ж. Қарахандар әулетінен шыққан Баласағұнды иемденуші өздеріне қысым жасаушы қаңлылар мен қарлұқтарға қарсы шығады. Қарақытайлар көсемі Елу Дашы Баласағұнды басып алып, Жетісуда өз мемлекетін орнатады. Жетісу, оңтүстік Қазақстан, Мәуреннахр мен Шығыс Түркістан қарақытай мемлекетінің құрамына кіреді. Қарахандар әулетіне билік жүргізеді.
.PNG)
Қарақытай мемлекетінің басшысы Гүрхан деп аталады. Оның ордасы - Шу озенінің алқабында болатын. Баласағұн орталық болып қала берді. Әскерде тәртіп қатал болған. Ел ішінде аула басынан салық жинай жүйесі енгізіледі - әр үйден бір динардан салық алып отырады. Гүрхан жақындарына жер-суды тарту етпейді, олар бәсекеші болып кетеді деп қауіптенді. Қарақытайлар Жетісудың оңтүстік бөлігін, Исфиджабтың солтүстік-шығыс аймағын, Құлжа өлкесін басқарады.
Бірінші гүрхан Елюй-Даши 1143 ж. қайтыс болды. 1169 ж. оның баласы — Елюй-Чжилугу — таққа отырады. Өзі христиан болғандықтан, мұсылман дініне қарсы шығады. Оның Жетісудағы мұсылман халқын бағындыру саясаты қарсылыққа толы болды. 1208 ж. бастап Жетісуға қоңыс аударған найман тайпалары да осы ішкі саясатты бұзбайды. Жетісу аймағы өзара қырқыстар, мұсылмандық қозғалыстар орталығына айналады. Жетісудағы осы жағдай 1218 ж. дейін, яғни Шыңғыс-ханның әскері келгенше созылды.