Қара жорға

Қара жорға - қазақ ұлттық би түрі.

Қара жорға театрланған биінен көрініс

Қара жорға – бiртұтас желiге құрылған, бiрнеше бөлiмнен тұратын, берiк композициялы, нағыз буын биi. Қара жорға – қазақы тұрмыстың, ұлттық болмыстың төл туындысы. Атап айтқанда, қазақ бұл бидi шаруадан қолы босаған кездерiнде тамашалайтын болған. Ол үшiн бiр қарулы мығым жiгiттi ортаға қара жорға ретiнде шығарып, атқа ұқсатып төрт аяқтатып тұрғызып қоятын. Сонан кейiн бидi жақсы билей алатын бiр бозбаланы ортаға шығарып, қол соғатын. Домбырашы дәстүрлi “Қара жорға” би әуенiн тарта бастағанда бишi атқа, яки қара жорғаға билей жүрiп жақындап, алдымен аттың кекiлiн, құлағын, жалын сипап барып ноқта, сонан соң жүген са­лу рәсiмiн жасайды. Бұдан кейiн арқасын, сауырын сипап жүрiп, атты ерттеуге кiрiседi. Мұ­ның бәрi би арқылы орындалады. Iшпек, тоқым-ер са­лып, құйысқандауға келгенде ат үркiп, теппек болып мiнез көр­сетедi. Ат ерт­телiп болғаннан кейiн, бишi жiгiт атты айнала көпшiлiктiң алдында буын биiнiң небiр нәзiк қимылдарын жасап, өнерiн көрсетуге барын салады. Осыдан кейiн бидiң ең шарықтау шегiне, әсем де, қызғылықты сатысына куә боласыз. Бишiмiз ерттеулi аттың төрт аяғын тағалау жосынын жасап, неше түрлi қимыл-әрекетке толы би ырғағына басады да, “Қара жорғасына” қарғып мiнiп, атүстi қозғалысының ең күрделi де әсем қимылын көрсете бастайды. Аттың қолтығына аяқтарын өткiзiп алып, шалқайып, еңкейiп, оңға-солға аунай аттың бауырына түсе билеп, жұртты қыран-топан күлкi қызығына батырады. Егер қонақтар арасында жас би­шiлер болса, олар да биге қосы­лып, ойын көрiгiн қыздыра түседi.

Қара жорға биi сонымен бiрге малшы қазақ жаз жайлауға шығып, қымыз бен бағлан етiне тойынған шағында кәдiмгi ат үстiнде билейтiн, бүгiнгi акробаттарша өнер сайысына тү­сетiн ойын-тамашаның гүлiне айналатын.

Қара жорға биiнiң шығу тарихы тым ерте заманға мең­зейдi. Ежелгi Ғұн, Үйсiн, Қаң­лы, Найман-Керей хандықтары тұсында атты әскерлер ұзақ жорықтарда жүргенде үзiлiс­терде алқа-қотан тұра қалып, жаппай би билейтiнi, ол бидiң “Жылқы биi” (“Ма у) деп аталатыны жөнiнде ертедегi қытай жазбаларында сақтал­ған.

Қара жорға биiн тек қа­зақтар ғана билемейдi. Оны өз әуендерiмен, өз аспаптарында моңғол малшылары да билейдi. Қазақтың “Қара жорғасына” ұқсайтын қимыл-қозғалыстары да бар. Тұтастай алғанда, “Қара жорға” биi – қазақтар мен моңғолдарға ортақ өнер деп қараудан қашқақтаудың еш жөнi жоқ.

Қара жорға биiн Қазақстанға алғаш әкелiп таныстырған Арыстан ақсақал былай деп едi: Қара жорға – ұлтымыздың таза болмысын бейне­лейтiн төл өнерiмiз. Оны балет, не болмаса Еуропаның басқа билерiмен салыстыруға, немесе оларға елiктеуге әсте болмайды. Ол секiрiп, шоршып жү­рiп секеңдеп билейтiн жеңiл, дарақы би емес. Аты айтып тұрғандай, қазақтың қоңыр табиғатына бейiм өз өмiрiнiң айнасы, сондықтан да келсiн-келмесiн бұзып билеу­шiлерге еш келiспеймiн. Тiптi бұзғысы келiп бара жатса Қара жор­ғада несi бар? Басқа би жасап, секiрiп ырши берсiн. Ал және де айтарым, оны ән тү­рiнде емес, би түрiнде қабылдауымыз керек. Қара жорға биi халықтың қара жорғаға арнап шығарған күйi негiзiнде қалыптасқан”.