Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман...

«Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман...» - Абайдың 1886ж. жазғанөлеңі. Көлемі 50жол. Ақын өз дәуіріндегі қазақ қоғамының әлеуметтік топтарын дәл ажыратып, айқынсаралап, әрқайсысының мін-мерезін ащы тілмен күйдіре өртейді. Еңбексіздік, терін сатпай, телміріп көзін сатқан теп-тегіс алармандықты айыптайды. Абай таңбалайтын өкілдер мыналар: бай, би, болыс, елубасы, жау, жарлы, дос, сүмсүрқия, аларман, орыс, паң. Бәрі де әрекетімен, өз қылығымен көрінген. Осылардың әрқайсысының адал еңбек етпей, арамдықпен дүние табар амалдарын зерек суреткер дәл басып, мінез, психология ерекшеліктерін, қулықсұмдық табиғатын, айла-шарғы тәсілдерін улы сатира найзасына қалай тастайды, не деп бопсалайды, қалай қорқытады, қалай торға түсіреді - осы сауалдардың жауабы бар, әр кейіптің сыры жария болады. Жанды бейнелер жасалады. Табан ақы, маңдай теріне сүйенбей, айла-шарғыға аяқ артқан, біреуді-біреу жеген қоғамдық ортаның азуын ақын қайғысы суретке айналдырады. Айналып келгенде, бір шаңырақ астынан да береке-ырыс кеткен, Ата мен бала, аға мен іні арасына от тұскен. Бәрі де арын сатып, өтірік ант ішіп, алдау-арбаумен мал табуғабетбұрған. Жұзқүбылған, қысқа күнде қырық жерге қойма қойған, қулық ойлаған сойқандар түгел мансұқ етіледі. Аруақты ақынның алдамшылық, жәдігөйлік, айлакерлікке қарғыс айтқан қаһарлы байламы бар. Өлең 11 буынды қара өлең ұйқасы үлгісімен жазылған. Алғаш рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақақыны ИбраҺим Қүнанбайүғылының өлеңі» атты жинақта жарияланды. Басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі. Мұрсейіт қолжазбаларында, 1954 жылғы жинақта З-шумақтың З-жолы «Жалаң қаққан жат мінез жау алады» болса, 1939, 1945, 1957 жылғы басылымдарда «Жалаңқая жат мінез жау алады» деп берілген. Мүрсейіт қолжазбаларында 6- шумақтың 2-жолы «Мал сойсам, сен мендік бол деп берем деп», 7-шумақтың 2-жолы «Ант бүзуды кім ойлар дерт көрем деп», 10-шумақтың 2- жолы «Ит қорлық немене екен көрген куні» делінсе, жинақтарда 1909жылғыбасылымнегізінде «Ет берсем, сен мендік бол деп берем деп», «Ант ішуді кім ойлар дерт көрем деп», «Ит қорлық немесе екен сүйткен күні» болып алынған. Кейінгі басылымдарда Мүрсейіт қолжазбалары бойынша 6-шумақтың 3-жолы «Бар ма екен жай жүрген жан қанағатпен», 10-шумақтың 3- жолы «Арын сатқан мал ушін антурғанның» деп берілсе, 1909 жылғы жинақта бұл жолдар «Қара қарға сықылды шуласын жұрт», «Бар ма екен жай журген жұрт қанағатпен», «Жанын сатқан мал үшінантұрғанның» болып алынған. 1933, 1939, 1945, 1954 жылғы жинақтарда 11-шумақтың З-жолы «Мал мен бақтың кеселі үя бүзар» делінсе, қалған басылымдарда Мұрсейіт қолжазбалары, 1909 жылғы жинақ негізінде «Мал мен бақтың кеселін үя бүзар» деп алынған. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1939, 1945, 1954 жылғы басылымдарда соңғы шумақтыңсоңғыжолы «Өз үйінде шіренғен паңы қурсын» болса, 1957, 1977 жылғы жинақтарда 1909жылғы басылым бойынша «Өз уйінде шартиген паңы қүрсын» деп берілген. Туынды қарақалпақ, қырғыз, орыс, үйғыр т. б. тілдерге аударылған.