Айыр өркешті түйе

Айыр өркешті түйе
	; Айыр өркешті түйе
Амандық күйі
	; Жойылу қаупіндегілер (IUCN)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Хордалылар;
Табы:	Сүтқоректілер;
Сабы:	Жұптұяқтылар;
Тұқымдасы:	Camelidae;
Тегі:	Camelus;
Түрі:	C. bactrianus;
Екі-есімді атауы
	Camelus bactrianus; Линней, 1758
	; Ареал

Айыр өркешті түйе (лат. Camelus bactrianus) — түйе туысына жататын сүтқоректі. Дене ұзындығы 250-360 см, биіктігі 180-210 см. Жабайы айыр өркешті түйе (1877) Н. М. Пржевальский ашқан Моңғолия шөл даласында ғана кездеседі. Қазақстанда 18 ғасырға дейін жойылмай ұсақ үйір құрып тіршілік еткен. Сирек кездесетін жануар саны 400-600-ден аспайды. Үй жануарлары ретінде Орталық Азияда және Қазақстанда өсіріледі. Жабайы айыр өркешті түйе қолдағылардан айырмашылығы өркештері кішіріктеу және аяқтары ұзын^[1]^[2].

Айыр (қос өркешті) түйе — сірі табандылар отрядының түйе тұқымдасына жататын ашатұяқты сүтқоректілердің бір түрі. А.т. екі өркеші бір-біріне жаналас, арасына екі кісі еркін орналаса алатындай алшақ орналасқан. А.т. негізгі мекендеген ортасына қарай Қазақстандық, Моңғолиялық, Астрахандық (қашақа), Орта Азиялық, т.б. болып бөлінеді. Бұлардың ішінде кең тарағаны қазақстаңдық қос өркешті түйе - қазақы бактриан. А.т. Қазақстанда өсірілетін түйенің 95 пайызын құрайды. Өте жүндес, шудалы болғандықтан, суыққа төзімді, шөлейт, қуаң далалы өңірде өсіруге жақсы бейімделген. Тірілей салмағы - 500-650 кг, таза ет шығымы — 60-62%. Әр інгеннен 7 айда орта есеппен майлығы 5,5% 1200 кг сүт сауылады, таза жүн түсімі 80-85% 6-7 қг жүн қырқылады. А.т. шамамен 35-40 жыл жасап, жұмыста 20-25 жыл пайдаланылады. 2-3 жасында жынысы жетіледі, бірақ інгені (бұзбашасы) алғашқы рет 3-4 жасында қайытылады, бурасы 5-6 жасында келеге шағылысқа түсіріледі. Буаз а.т. інгені 410 күн көтеріп, екі жылда бір жалқы боталайды. А.т. тұқымын асылдандыру жұмысымен Қазақтың ғылыми-зерттеу қаракөл шаруашылығы институты айналысқан^[3].

Галерея

Берлин хайуанаттар бағындағы бактриандар. Басындағы ұзын және қалың шаш анық көрінеді.
Гоби шөліндегі сексеуіл бұталары түйелерге тән азық болып табылады
Қола табаққа бактриан түйесінің бейнеленуі, Қытай, б.з.б. 2-1 ғғ.
Түйе керуені. R. Ch. Andrews «Моңғол жазықтары арқылы» кітабынан Y. B. Andrews'тің суреті, 1921 ж.
Түйелер құдық жанындағы суару шұңқырында, Моңғолия (Оңтүстік Гоби аймағы)
Бактриан түйелері оралған. Хайбер асуы, 19-20 ғасырлар тоғысында
Қап мақта артқан бактриан түйесі. Түрікменстан, С. М. Прокудин-Горскийдің суреті, 20 ғасырдың басы
Ер астында бактриан, Яркенд аймағы, Қытай (Такламакан шөлі)
Түйе жүнінен тігілген киіз етік
Өзбекстанның пошталық маркасы.

Дереккөздер

↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын — Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. — 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
↑ Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. — Алматы: DPS, 2011. — ISBN 978-601-7026-17-2
↑ Ә. Байжұманұлы, К. Бекболатұлы. Мал шаруашылығы сөздігі. Алматы-2011. ISBN 978-601-7254-21-6

[name-1] Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын — Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. — 1028 б. ISBN 9965-08-286-3

[2] Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. — Алматы: DPS, 2011. — ISBN 978-601-7026-17-2

[3] Ә. Байжұманұлы, К. Бекболатұлы. Мал шаруашылығы сөздігі. Алматы-2011. ISBN 978-601-7254-21-6

[1]

[2]

[3]