Қурай даласы
Қурай даласы — Алтай Республикасының оңтүстік-шығысында, Шу өзенінің орта ағысында, Қурай мен Солтүстік Шу жоталарының аралығында орналасқан тау аралық қазаншұңқыр.
| Қурай даласы | |
 | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Теңiз деңгейiнен биіктігі | 1500—1600 м |
| Өзендер | Шу |
| Орналасуы | |
| 50°12′40″ с. е. 87°54′18″ ш. б. / 50.21111° с. е. 87.90500° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 50°12′40″ с. е. 87°54′18″ ш. б. / 50.21111° с. е. 87.90500° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Ел |  Ресей |
| Аймақ | Алтай Республикасы |
 Қурай даласы Ортаққорда | |
Физикалы-географиялық сипаттамалары өңдеу
Географиялық орны өңдеу
Дала - теңіз деңгейінен 1500-1600 м биіктікте, көлденеңінен 20 км-ге дейін, оңтүстігінде Солтүстік Шу және солтүстігінде Қурай жоталарымен қоршалған, өте терең тауаралық қазаншұңқырдың түбі.
Орогидрографиясы өңдеу
Мұнда мұзды-тоған көлдерден келетін тасқындарымен байланысты әлемдегі алып ағыс бұлдырларының көзтартарлық алқап бедерінің бірі орналасқан. Бұл алқап Төте өзенінің оң жағалауындағы судың кері ағымдары аймағында дамыған. Бұл бұлдыр шамамен 15 мың жыл бұрын Шу мен Қурай көлдерінің апатты қашыртуы кезінде пайда болды. Алып ағыс бұлдыры - мұзды-тоған көлдердің апатты қашыртуларының маңызды басты дәлелдердің бірі. Бұл бедер дилювиалды морфолитологиялық кешеннің экзотикалық элементтерінің бірі болып табылады.
Жалпы, Курай шұңғыма бассейнінің бүкіл палеогидрологиялы морфолитологиялық жиынтық скеблендтің классикалық мысалы болып табылады. Қазаншұңқырдың өзі таулы-мұзды жиектемелерімен бірге нағыз табиғи қорық - мұздықтар саябағы болып табылады[1][2].
Климаты өңдеу
Дала күрт континенталды климат аймағында орналасқан. Жазғы аптап ыстықты ұйтқыған қарлы боран мен боран тоқтатуы мүмкін. Аязсыз кезең ұзақтығы — 55-60 күнге созылады. Жауын-шашынның жылдық мөлшері — 150-200 мм құрайды. Цельсий бойынша 10 градустан жоғары температураның қосындысы — 1100-1250 құрайды.
Ауа мен топырақ бетінің температурасының күрт қарама-қайшылығы даланың биіктік жағдайымен және бұлтсыз аспанның қатты салқындаумен түсіндіріледі.
Өсімдік және жануар әлемі өңдеу
Аңғарда Моңғолияның шөл далаларына сәйкес едәуір дәрежеде тән ерекше өсімдік жамылғысы бар. Тек Шу өзенінің алқабында өзен жағасы бойымен лавр жапырақты терек, қурай сырға тал, сарытүсті курил шайының қопалары, тікенжиделер бар. Құрғақ дөңдерде қараған ағашы өседі, өзен аңғарында бұталардың ішінде ботакөз, ақгүлді кездікқын, нүктелі тасжарған және басқа өсімдіктерді кездеседі.
Дала жануар әлемі дала күзендері, ақ қоян, түлкі, қасқыр сияқты түрлерімен ұсынылған. Өзен жағасында тырналар мен дегелектер кездеседі.
Археология өңдеу
Қурай даласы археологиялық ескерткіштерге бай. Шу аңғарында көптеген қорғандар, тасты бабалар, тастардағы жазулар және ежелгі жер суару жүйелері сақталған. Қорғандардың ортасында «қурай» атауын алған ежелгі түркі мәдениеті ерекше атап көрсетілген.
Ежелгі жер суару ескерткіштерінің қалдықтары Кіші және Үлкен Елгумен аңғарларында (Хабаровка және Көпшеген ауылдарының маңында), Ұрысол өзені аңғарында (Шашықман ауылы мен Кұрата өзені аралығында), сонымен қатар, Төте мекеніндегі Ақтуру өзенінің бойында кездеседі.
Тас мүсіндер VII—IX ғасырлармен белгіленеді және түркі дәуіріне жатады. Тарих пен археология ескерткіштерінде руникалық жазулар мен сызбалар сақталған. Шудың сол жағалауында Төте мекенінде көлемді пішіндерімен және өлшемдерімен ерекшеленетін «Кезер» тасты балбал орналасқан. Мүсін жасыл-сұр түсті граниттен ойылып, ішіне тас платформа салынған төрт бұрышты қоршаудың шығыс қабырғасының ортасына орнатылған. «Кезердің» биіктігі — 1,6 метр, ал белдеудегі қалыңдығы — 3,4 метр. Мүсін тізеге дейін жерге қазылған.
Тытыгемнің сағасынан алыс емес жерде үш үлкен тас бар, олар қалмақ аңыздары бойынша қытай ханшайымы, оның көмекші қызы және аттарының қабірі болып саналады. Аңыз бойынша, бұл ханшайым Ұрысолдан шыққан қалмақ зайсанына тұрмысқа шыққан, бірақ отбасылық кикілжіңдер оны Қытайға қашуға мәжбүр еткізді. Қурай даласында оны қарлы боран тоқтатты - қыз қосшыларымен бірге тоңып өлді. Оларды қуған зайсан мәйіттерді тауып, салтанатты түрде қабірлеріне үлкен тастар қойып, мәйіттермен бірге көмілген қазынаны ешкім ұрлай алмайтындай етіп көмді. Бірақ қытайлықтар бұл туралы естіп, тастарды жылжытып, мәйіттер мен қазыналарды Қытайға алып кетті.
Әдебиет өңдеу
- Сарычева Т. Шу жолы бойымен саяхат, 2002.
- Рудой А. Н. Алтайдың мұзды-тоған көлдерінің кейінгі плейстоцендік иокул-лаптарынан геоморфологиялық эффект және гидравлика // Геоморфология, 1995. № 4. с. 61-76.
- Рудой А. Н. Гигантская рябь течения (история исследований, диагностика и палеогеографическое значение) — Томск: ТГПУ, 2005. — 228 с. Мұрағатталған 22 қаңтардың 2018 жылы.
- Рудой А. Н., Кирьянова М. Р. Научное и рекреационное значение великих геологических памятников Алтая: к созданию Алтайского ледникового парка // Известия Русского географического общества, 2004. Вып. 5. С. 61-69. Мұрағатталған 22 мамырдың 2012 жылы.
Сілтеме өңдеу
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Рудой А. Н., Кирьянова М. Р. Алтайдың ұлы геологиялық ескерткіштерінің ғылыми және рекреациялық маңызы: Алтай мұздық саябағын құруға // Известия Русского географического общества, 2004. 5 шығ. Б. 61-69. Мұрағатталған 22 мамырдың 2012 жылы.
- ↑ Рудой А. Н. Алып ағыс бұлдыры (зерттеу тарихы, диагностикасы және палеогеографиялық маңызы) — Томбы: ТГПУ, 2005. — 228 б. Мұрағатталған 22 қаңтардың 2018 жылы.