Қызыл кітапқа енген буынаяқты жәндіктер

Қызыл кітап - өз алдына ерекше кітап. Қазақстан Республикасы Қызыл кітабында тіркелетін жануарлар 5 санатқа бөлінді. Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген бунақденелілер. Республикамыздың Қызыл кітабына тіркелген омыртқасыз жануарлар (жәндіктер) туралы дерек жоқтық қасы. Табиғаттағы тіршілік иелерінің үлкен-кішісі болуға тиісті емес. Сондай-ақ омыртқасыз жануарлар мен омыртқалы жануарлардың бірінсіз бірінің күні жоқ. Осы жайтты ескеріп, Қазақстан Қызыл кітабына тіркелген бунақденелілердің кейбір өкілдеріне тоқталуды жөн көрдік.

Дәуіт

Нәзікқұйрық инелік

Нәзікқұйрық инелік (Аральский тонкохвост). Республикамызда Сырдария өзенінің Арал теңізіне таяу су алабында ғана тіршілік етеді. Бұл - ерекше қорғауды қажет ететін жыртқыш жәндік. Өйткені ол басқа бунақденелілер мен масаны қорек етеді. Нәзікқұйрық инелік ғылымға тек 1979 жылы ғана белгілі болды. Толық зерттелген жоқ. Сондықтан нәзікқұйрық инеліктің тіршілігі туралы нақтылы дерек жоқ.

Көркемше-инелік

Көркемше-инелік (Красотка-девушка). Бұл өзге инеліктерден қанатында ерекше белгінің болмауымен ерекшеленеді. Тағы бір ерекшелігі - өзге инеліктер тәрізді қанатың жайған қалпында қонбайды. Көркемше инелік көбелектерше қанатың құрсағынан жоғары жинастырып қонады.

Шолғыншы инелік

Шолғыншы инелік(Дозорщик-император). Бұл - күйенті тұқымдас инеліктердің бір түрі. Шолғыншы инеліктің қанаттары біркелкі қалыпта болмайды, бірі ұзын, бірі қысқа болып келеді. Ол едәуір ірі инелік: құрсағының ұзындығы 49-61 миллиметрге дейін жетелі.

Ақтеңбіл дәуіт

Ақтеңбіл дәуіт(Богомол древесный). Бұл - Қазақстан Қызыл кітабына тіркелген ең жалмауыз дәуіт. Ақтеңбіл дәуіттің (134-сурет) дернәсілі 85 күнде 147 жоңышқа бітесін, 41 жеміс шыбынын және 266 бөлме шыбыным қорек еткен. Жұмыртқадан жаңа ғана шыққан дернәсіл ересек күйге жеткенше 1 кг 300 грамға жуық бунақденелілерді жойған. Ал аналық дәуіттің қомағайлығы ерекше. Ол аталығын жеп, жұмыртқаларының дамуына қажетті нәруызды осылай толықтырады.

Дала кергісі

Дала кергісі

Дала кергісі(Степная дыбка). Ол - өте сирек кездесетін, Қазақстанда мекендейтін ең ірі денелі шекшек. Мұның қанаты жоқ (немесе жетілмеген). Далалық кергі шырылдамайды және жыртқыш. Оны Солтүстік Қазақстаннан, соған жақын аумақтардан кездестіруге болады. Аналығының тұрқы - 53-75 мм. Далалық кергі - дала табиғатына нағыз бейімделген жәндік. Дене бітімі, қорегін аулау тәсілі шекшектен гөрі дәуітке көбірек ұқсас. Жыртқыш болғандықтан, негізгі қорегі - шегірткелер, шекшектер, шілделіктер, қоңыздар және дала қандалалары. Тіпті кейде дәуітті де жеп қояды. Ол дәуіт тәрізді аяқтарын жазып жіберіп, қорегін аңдып, қозғалмай ұзақ отырады. Бір көңіл аударарлық жайт: табиғатта кергілердің аталығы көп кездеспейді. Сондықтан олардың аналықтары партеногенезді жолмен көбейеді. Бұл гректің «партенос» - қыз қалпындағы + «генесис» - пайда болу деген сөздермен алынған. Дәлірек айтқанда: аталықсыз ұрықтану. Далалық кергілердің шырылдамауы да соған байланысты болса керек. Дала кергесі даму барысында 8 рет түлейді. 3-4 аптадан соң толық ересек күйге келеді. Ұрықтанбаса да жұмыртқалап, түнде 7 жұмыртқа туады. Жұмыртқалайтын жерді мұртшаларымен тексереді де, әр түрлі тееңдікке жұмыртқаларын орналыстырады. Күзге дейін мезгіл-мезгіл жұмыртқалай береді. Тіпіті өлген аналық кергінің денесінен тумай қалған 10-28 жұмыртқаларды байқауға болады. Жұмыртқалардан тек аналық кергілер ғана дамиды.

Бұғықоңыз

Бұғықоңыз(жук-олень) - саны күрт кеміп бара жатқан, тұрқы 87 мм шамасындағы ең ірі қоңыз. Бұғықоңыз (134-сурет) еменді ормандарда өмір сүреді. Биік таулы жерлерде кездеспейді. Қазақстанда Жайық өзенінің жайылмасынан кездестіруге болады. Бас бөлігіндегі жақ тұсынан бұғының мүйізіне ұқсас ұзын өскін ерекше байқалатындықтан, қоңыз «бұғықоңыз» аталған. Аналығы аталығынан кіші, тұрқы 28-45 мм шамасында болады. Бұғықоңыздар зақымданған ағаш діңінен аққан шырынмен қоректенеді. Дернәсілдерінің дене пішіні имек «С» әрпіне ұқсайды, түсі - ақ, тұрқы - 14 см, жуандығы 2 ем. Олар көбінесе шіріген емен ағашында дамиды. Дернәсілдердің дамуы 4 айдан 6 айға дейін созылады. Олардың қоректенуі толық зерттелмеген. Дернәсілдер құрғақшылыққа төзімділігі - 20С аязға шыдайды. Ересек бұғымүйіздер ұзақ өмір сүре алмайды, 3 - 4 аптадан соң тіршілігін жояды. бұларды дер кезінде қорғамаса, аумақтан мүлде кездеспей қалуы мүмкін.

Қызыл кітап

Қызыл кітап - жәндіктер мен жануарларды қорғауға арналған мемлекеттік шара. Қазақстан Республикасы Қызыл кітабына тіркелген жануарлар 5 санатқа бөлінеді. I санат - жойылып бара жатқан түрлер мен түршелер; ІІ санат - саны азайып бара жатқан түрлер мен түршелер; ІІІ санат - сирек кездесетін түрлер мен түршелер; IV санат - белгісіз түрлер мен түршелер; V санат - қалпына келтірілген түрлер мен түршелер. Міндет - Қызыл кітапқа тіркелген түрлер мен түршелерді ғана қорғау емес. Жергілікті жерлердегі белгісіз түрлерді тауып, зерттеу. Қызыл кітаптан тұңғыш рет жәндіктердің (омыртқасыз жануарлардың 105 түрі орын алды). Әсіресе бунақденелілердің (насекомые) ауыл шаруашылығына зиян келтіретін түрлері көп. Дақылдарда ауруға душар етеді, паразиттік жолмен өмір сүреді, түрлі аурулар таратады. Сондықтан оларға қарсы күрес шараларын ұйымдастырып, әдістерін пайдалана білу керек.