Қырым (сөз)

Қырым. «Ұлын ұрымға, қызын қырымға» тәрізді тұрақты тіркесте кездесетін сөз. Ескерте кетер жайт, тіркес құрамындағы «ұрым» сөзі де көпшілікке, мағынасы жағынан, аса мәлім бола бермес. Сөйтсе де біз оған талдау жасап, төркінін іздестіруді міндет етпедік. Себебі бұдан бұрын ол туралы жазған автор болған. Оның пікіріне біз де қосыламыз. Ал «қырым» сөзінің төркіні жөнінде де, жол-жөнекей болса да, қалам тартқан автор жоқ емес. «Ұрым» мен «қырым» сөздерінің этимологиясы жөнінде соңғы автордың пікірін дәлме-дәл келтіруді көздедік. «Ұрым, не үрім ескі әдебиетте Византия (немесе Кіші Азия) деген ұғымды білдіреді. Осы сөздің ауанына қарай Қырым (ұйқас қуудан туған болу керек) сөзі жарыса қолданылады» деп тұжырым жасайды («Сөз өнері» жинағы, 1978, 61-6.). Мұндағы «Қырымы» былай тұрсын, «ұрым (үрім)» туралы пікірге де қосылуға болмайды. Оның себебін жоғарыда келтірілген «Этимологиялық сөздіктің» көрсетілген беттерін оқыған адам анық біле алады. «Ұрымның» мағынасы Византия, «қырымның» мағынасы ұйқас қуудан туған Қырым (түбегі) еместігін қырғыз тіліндегі осы іспеттес «уулуң өссө — урумга, кызың өссө — кырымга» деген мақалдан аңғару қиын емес. Мұның мағынасын былай түсіндіреді; егер ұлың өссе туысына (ұрпақ жалғастырады), егер қызың өссе алысқа (кетеді)— бұл бір. Екіншіден — қазақ халқы мақалды ұйқастыра қалуға шебер екені рас. Бірақ ол ұйқас ой желісіне нұқсан келмейтіндей әрі өздерінде ғана бар сөздер негізінде жасалып отырғанын еске алған лазым. Сондықтан да, мына тұрақты тіркестегі «қырым» сөзін Қырым түбегіндегі ел деп қарамай, ертеде қазақтарда осындай сөз болған, кейін ұмытылып, тек тұрақты тіркестерде сақталып қалған десек, пікіріміз шындыққа бір табан жақын әрі жөнді де болар еді. Осындай сөздің болғандығына тағы да қырғыз тілі куә бола алады: қырым — алыс, алыстағы ел . Мұны қазақ және қырғыз тілдеріне ортақ —«құс баласы қырымға, ит баласы жырымға қарайды» сияқты мақал тағы да қуаттай түседі. «Ұлын ұрымға, қызын қырымға» фразасы кейде «ұлын ұяға,. қызын қияға» тұрақты тіркесімен, сирек болса да, синонимдес болатыны бар. Алайда қазақ тілінде «жіберді» етістігімен жиі қолданылып, антоним боларлық жағы басым.