Қытайдағы мәдениет төңкерісі

Қытайдағы мәдени революция (қытай қазақтары Мәдениет зор төңкерісі деп атап кеткен) (не Ұлы пролетарлық мәдени төңкеріс^[1]) — Қытай Халық Республикасында орын алған, Қытай коммунистік партиясының ішіндегі билік үшін тартыс ретінде басталған, бірақ кейін бүкіл Қытай қоғамын қамтып, әлеуметтік, саяси және экономикалық бүліншілікке алып келген, бүкіл елді азаматтық соғысқа душар ете жаздаған тарихи кезең.

"Мәдени революцияның" себептері

Халықаралық жағдай

50-жж. аяғына қарай кеңес-қытай қарым-қатынастары күрт нашарлады. Жанжалдың шарықтау шегі 169 жылға сәйкес келді (Даман аралыны мен Жалаңашкөлдегі әскери қақтығыстар). Мао Цзедун КСРО басшылығынан өзінің ядролық қару-жарақтарын Қытаймен бөлісуді талап етті. Қытай басшысы атом қаруын Тайваньды "азат ету" мақсатында қолданбақшы болды. Қытайлықтар КСРО-дан өзінің Үністанмен қарулы қақтығыстарында көмек беруді талап етті. Оқиғалардың бұлай өрбуі сөзсіз үшінші дүниежүзілік соғысқа алып келетін болғандықтан, кеңес басшылығ Қытайдың мұндай талаптарына үзілді-кесілді қарсы шықты.

1964 жылы Қытай Халық Республикасындағы ядролық қаруды сынау жұмыстары сәтті аяқталы.

Партиядағы жеке-дара билік үшін күрес

Ол 1966 жылғы мамырдың 16-сында Қытай коммунистік партиясының төрағасы Мау Зыдоңның пәрменімен басталды. Ресми түрде ол Қытайды «либералды буржуазиялық» элементтерден тазалау науқаны ретінде жарияланған болатын. Бірақ оның түпкілікті себебін Маудың бастаған үлкен секіріс науқаны сәтсіз аяқталып, оның билігі мен ықпалының төмендеп кетіп, оның бақталастары Лю Шаоци мен Дың Шаопинның күшейіп кетуінен көруге болады. Соның нәтижесінде ұлттық және жергілікті деңгейлерде топтардың арасында билік үшін талас басталды.

Маудың өзі мәдени төңкерісті бітті деп 1969 жылы ресми түрде жарияласа да, бұл ұғым 1969 жылдан 1976 жылы «төрт сыбайластың» тұтқынға алынғанға дейінгі кезеңді де қамтып қолданылады.

"Мәдени революцияның" кезеңдері

Бірінші кезең (1966 жылдың мамыры - 1969 жылдың сәуірі)

Бірінші кезең «мәдени революцияның» ҚКП-ның IX съезін шақырумен аяқталған ең белсенді кезеңі. Революцияның басталуына 1965 жылдың қарашасындағы «Вэньхуэй бао» газетіндегі Яо Вэньюанның мақаласы сылтау болады. 1966 жылдың мамырында ҚКП ОК Саяси бюросының кеңейтілген отырысында Мао Цзедунның «мәдени революция» туралы идеялары көрініс тапқан ҚКП ОК 16-мамыр құжаты қабылданды. Отырыс барысында бірқатар партия басшылығы, үкімет, армия қызметкерлері қатаң сынға ұшырап, кейіннен өз қызметтерінен босатылды.

Екінші кезең

Екінші кезең 1969 жылдың мамыры мен 1973 жылдың тамызын қамтыды. 70-жж. халық шаруашылығын басқаруды жетілдіру, өндірісті ұйымдастыру бойынша бірқатар шаралар қолға алына бастады. 1970-1971 жж. қытай басшылығының ішіндегі жаңа дағдарысты айғақтайтын жағдайлар орын алды. 1970 жылы Мао ҚХР Төрағасы постын өзгерту үшін Конституцияны қайта қарауға шешім қабылдады. Алайда Линь Бяо және Чэнь Бода ҚХР төрағасы постының сақталып қалуын жақтады. Олар ҚКП ОК II пленумында осы ойын қайта білдірді. Осыдан кейін Маоның «Менің пікірім» құжаты жарияланып, онда Мао Цзедун Чэнь Боданың көзқарастарын қатаң сынға алынып, оны «арандатушылық қызметпен» айналысты деп айыптады. Партиялық деңгейде Чэнь Боданың ісі қаралып, ол «карьерист», «антипартиялық элемент» деп жарияланды. Саяси сахнадан Чэнь Боданың соңынан қорғаныс министрі Линь Бяо да кетті. Осы оқиғалардан кейін әскерді қайта тазалау науқаны басталды.

Үшінші кезең

1976 жылдың қаңтарында ұзаққа созылған аурудан кейін ҚХР Мемлекеттік кеңесінің премьері Чжоу Эньлай қайтыс болды. Осы жылдың сәуірінде оны еске алуға арналған рәсімнің барысында Пекиннің басты алаңы Тяньаньмэньда жаппай толқулар орын алды. Көтерілісшілер Цзян Цин және оның жақтастарының "мәдени революция" кезіндегі қызметін сынға алып, олардың шеттетілуін талап етті. Осыдан кейін Қытайдағы қуғын-сүргіннің жаңа толқыны басталды. Дэн Сяопин барлық қызметтерінен шеттетілді. «Биліктегі капиталистік жолды жақтаушыларға» қарсы күрес жарияланды. 1976 жылдың 9 қыркүйегінде Мао Цзедун өмірден өткеннен кейін «төрттік» мүшелері (Цзян Цин, Чжан Чуньцяо, Яо Вэньюань, Ван Хунвэй) биліктен шеттетіліп, мәдени революцияға нүкте қойылып, елдің дамуы жаңа кезеңге өтті.

Зардаптары

Көптеген мәліметтер бойынша «мәдени революция» барысында зардап шеккендердың саны 100 млн адамға жуықтады. Бұл туралы ең алғашқы мәлімет «Жэньминь Жибао» газетінде 1979 жылдың 26 қазанында жарияланған болатын. Ж.Л.Марголеннің пікірінше, миллионға жуық адам қаза болды, оның ішінде бір ғана Гуаньси провинциясында 67 мың адам, Гуандунда 40 мың адам шығыны орын алды. Қытай тарихшылары елдегі орын алған жағдайды былай деп сипаттайды: «Қытай хаос пен террор үстемдік құрған мемлекетке айналды. Партиялық және үкіметтік органдардың жұмыстары барлық деңгейде тежелді. Басқарушы мамандар, білімді және тәжірибелі интеллигенттер қуғынға ұшырады». Мао Цзедун өмірден өткеннен кейін «Мәдени революция» барысында түрлі себептермен сыналған және қуғын-сүргінге ұшыраған адамдар ұзаққа созылған саяси күрес нәтижесінде Дэн Сяопиннің басшылығымен билік басына келді.

Әлеуметтік жағдайлары

Адамдардың қарсылығын басып-жаншу тәсілдерінің көбі одан ертеректе болған «Ян'ан жұмысты түзеу қозғалысының» кезінде дамытылған болатын. 1949 жылы коммунистер билік басына келгеннен кейін елде түбегейді әлеуметтік өзгерістер орын алды. Бұрынғы билеуші тап пен зиялыларға «оңшылдар», «қара ниетті элементтер» немесе «қара ниетті қарақшы элементтер» деген айдарлар тағыла бастады. Олардың үйлері тәркіленіп, Мау қолдайтын құндылықтарға сай келмейтін бұйымдардың бәрі жойылып отырды. Шығу тегі жағынан бір осалдығы бар ешкім қуғын-сүргіннен аман қалмады.^[2]

Бастапқы кезеңде «Орталық баспа және хабар тарату бюросы» барлық мектептерде, әскери бөлімшелерде және барлық деңгейдегі қоғамдық ұйымдарда дыбыс зорайтқыштар орнатты. Орталық халық радиостанциясы осы саясатты жүзеге асырудың басты құралына айналды. 1960 жылдардың басына қарай ауылдық жерлерде тұратын 400 миллион тұрғын 70 миллион дыбыс зорайтқышпен қамтылды.^[3]

Үлкен секіріс

1957 жылы Қытайдың алғашқы бесжылдығынан кейін Мау Зыдоң Қытайдағы «нағыз социализмді» құрудың жылдамдығын арттыруға шақырды. Осыны жүзеге асыру үшін ол ауылдарда коммуналар орнатып, Үлкен секірісті бастап жіберді. Жалпы бұқараны жұмылдыру ісі де осы кезден басталды. Үлкен секірістің нәтижесінде болат қорытудың және ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудің көлемін 1957 жылмен салыстырғанда екі есе көбейту көзделді.^[4]

Тағы қараңыз

Дереккөздер

↑ жеңіл. қыт.: 无产阶级文化大革命; дәст. қыт.: 無產階級文化大革命; пінин: Wúchǎn Jiējí Wénhuà Dà Gémìng; дәлме-дәл «Пролетарлық мәдени ұлы төңкеріс»; кейде қысқартылып 文化大革命 wénhuà dà gémìng, яғни «Ұлы мәдени төңкеріс», немесе одан да бетер қысқартылып 文革 wéngé, «Мәдени төңкеріс» деп аталады.
↑ Law, Kam-yee. Brooker, Peter. [2003] (2003}. The Chinese Cultural Revolution Reconsidered: Beyond Purge and Holocaust. Palgrave Macmillan. ISBN 0-333-73835-7.
↑ Miller, Toby. [2003] (2003). Television: Critical Concepts in Media and Cultural Studies. Routledge Publishing. ISBN 0-415-25502-3
↑ Дереккөз қатесі: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named Tang

Сыртқы сілтемелер

[1] жеңіл. қыт.: 无产阶级文化大革命; дәст. қыт.: 無產階級文化大革命; пінин: Wúchǎn Jiējí Wénhuà Dà Gémìng; дәлме-дәл «Пролетарлық мәдени ұлы төңкеріс»; кейде қысқартылып 文化大革命 wénhuà dà gémìng, яғни «Ұлы мәдени төңкеріс», немесе одан да бетер қысқартылып 文革 wéngé, «Мәдени төңкеріс» деп аталады.

[2] Law, Kam-yee. Brooker, Peter. [2003] (2003}. The Chinese Cultural Revolution Reconsidered: Beyond Purge and Holocaust. Palgrave Macmillan. ISBN 0-333-73835-7.

[Miller-3] Miller, Toby. [2003] (2003). Television: Critical Concepts in Media and Cultural Studies. Routledge Publishing. ISBN 0-415-25502-3

[Tang-4] Дереккөз қатесі: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named Tang

[1]

[2]

[3]

[4]