Құн көзқарасы

Құн көзқарасы. Абай жасаған 19 ғасырда батыс елдерінің өнеркәсіп мәдениеті барынша дамып, сан салалы қоғамдық кәсіптер пайда болып, ғылым мен техника алға басқан дәуір еді. Дамыған Батыс елдері әлі де феодалдық қоғам тұсауынан шыға апмай шырмалған Азия елдерінің шырқын бұзды. Ал Орта Азия даласына патшалық Ресейдің үстемдік етуі және оның идеологиялық басқыншылығы патриархалдық феодал қоғамның натуралистік шаруашылығын жүргізіп отырған қазақ халқының дәстүрлі ұғымдарына қайшы келді. Абай сол дәуірдегі әлем елдерінің құңдық ұғымдарына назар аудара отырып, басқа ұлттардың даму жолына көз жіберу арқылы, ұлттың даму барысындағы басты мәселе алдымен құңдық ұғымдарға байланысты бетбұрыс деп түсінген. Сондықтан ол сол көздегі қазақ халқының кәсіптік тапғамындағы мешеу үлгілерді немесе баю тәсілінің жиренішті жолдарын жеріне жеткізе әшкерелеп, шенеген. Олар «әуелі ұрлық, зорлықпен мал табам деп жүр. Мал иесі артылтып алып, тағы да байимын деп жүр. Ұлықтар «алып берем» деп даугерді жеп, «құтқарам» деп ұрыны жеп жүр. Қарапайым жұрт ұрлық айтып «мал алам» деп, ұрыға атымды сатып «пайда алам» деп мне еткізбесін арзанға түсіріп алам деп жүр. Екінші бұзақылар біреудің ойында жоқ пәлені ойын асалып, бүйтсең бек боласың, бүйтсең көп боласың, бүйтсең кек аласың, мықты атанасың деп, ауқаттыларды азғырғалы әлек болып жүр. Ұлықтар «пәлі, пәлі» бұл табылған ақыл екен деп, мен сені бүйтіп сүйеймін деп, ананы жеп, сені бүйтіп сүйеймін деп мынаны жеп жүр. Қара халық менің сонша үйім бар, сонша ауыл-аймағым мен сойылыңды соғамын, дауыңды айтайын деп, қай көп бергенге партиялас боламын деп, құдайға жазып, жатпай-тұрмай салып жұр. Басын, аулын, қатын-баласын сатып жүр дейді. Ол тағы да тамақ аңдып, болмаса сөз аңдып, қулық-сұмдықпен адам аздырмақ үшін, яки азғырушылардың кеңесіне кірмек үшін, пайдасыз, жұмыссыз қаңғырыпжұруге құмар... азды-көпті дәулеті қызықсыз көрініп, оның ұры-бөріге жем болып, жарға ұшырауына шыдайды, «пыш-пыш»кеңесінен қалып, бір ауылға барып қулық-сұмдық жасап жүр. Тегін тамақ жеп ыржыңдасуды қысқартуға шыдамайды... ел көзуге салынады. Бұл күңдегіге байлық та мақтан емес, ақыл, абырой да мақтан емес, арыз беру мақтан болды» деп көрсеткен. Демек, Абай сол көздегі қазақ қоғамындағы әр түрлі адамдардың ой әрекетіне терең талдау жасау арқылы, олардың бұл жолының баю емес, керісінше, ұлттық күйреу екеңдігін аңғартқан,сондықтан ол «мұны кім түзейді?» деп ашына сұрақ қояды. Абай адамдардың ойлау қабілетін сәулелеңдіруді керегендікті жоғары санап, қоғамда бой көрсеткен барлық жақсы жаңалықтарды қабылдап, ілгері басуды дәріптеген. Соңдықтан ол халқымыздың ауызекі сөзіне айналған «ырыс алды - тірлік» деген мәтеліне талдау жасай келіп, «Өзің тірі болсаң да, көкірегің өлі болса, ақыл табуға сөз ұға алмайсың, адал еңбекпен ерінбей жүріп мал табуға жігер қыла алмайсың»,- дейді.

«Кеседді жалқау, қылжақбас
Әзір тамақ, әзір ас,
Сыртың - пысық, ішің - нас,

Артын ойлап ұялмас», -

болып жүріп тірімін деме дейді. Демек, Абай ақыл табу, жаңалық жасап, ой тастау адам тіршілігіндегі ең маңызды іс деген тіршілік құнын аңғартады. Абай сол кездегі адамдардың «жүректі кісі» дейтін баға өлшеміне тоқталғанда: «Біздің қазақтың жүректі кісі дегені - батыр кісі дегені. Онан басқа жүрегінің қасиеттерін анықтап біле алмайды. Ракымдылық, мейірбандық, әр түрлі істе адам баласын өз бауырым деп, өзіне ойлағаңдай оларға да болса игі еді демек, бұлар - жүрек ісі». Әділетті ақыл мойыңдамаған нәрсені оңай да болса мойыңдамау ерлік, батырлық осы. «Болмаса, казақтың айткан батыры – әншейін жүректі емес касқыр жүректі деген сөз» дейді. Бұдан Абайдың әділетті батыл қорғау, адам баласына рақымдылық істеу сынды, бұкіл адамзаттың пайдасын көздеу сыңцы құн туралы көзқарасын көре аламыз.

Қуаныш - бақыт. Алайда қуаныш көретін істердің маңызының жоғары, төмендігі адамдардың мәдени дәрежесін танытса керек. Абай сол дәуірдегі адамдардың қуаныш тұтатын істеріне тоқталғанда «біздің қазақтың қосқанаты алдында келсе, түсірген палуаны жықса, салған құсы алса, қосқан иті өзгеден озып барып ұстаса, есі шығып бір қуанады. Білмеймін, содан артық қуанышы бар ма екен? Ай, жоқта шығар! Осы қуаныш бәрі де қазақ қарындастың ортасында, бір хайуанның өнерінің артылғанына, иә бір бөтен адамның жыққанына мақтанарлық не орны бар? Ол озған, алған, жыққан өзі емес, болмаса баласы емес. Мұның бәрін адам өз өнеріменен жасаған жоқ. Бір озған, бір жыққан үнемі озып, үнемі жығып жүрмейді... Надан ел қуанбас нәрсеге қуанады және қуанғанда не айтып, не қойғанын, не қылғанын өзі білмей, есі шығып, біртүрлі мастыққа көз болып кетеді. Және ұялмас нәрседен ұялады, ұяларлық нәрседен ұялмайды. Мұның бәрі - надандық, ақымақтықтың әсері»,- деп көрсетеді. Абай көңілге қуаныш тұтатын нәрселердің адамдардың алға басуына жасайтын әсерін жете түсінген. Сондықтан ол халық бұқарасына табиғи болмысты қуаныш көрмей, өз ақыл-ойымен жаратқан жасампаздығын қуаныш ету, оны ардақтау сынды жалпы халықтың алға басуына, қоғамның ілгерілеуіне қызмет ететін істерді қуанышқа айналдырып, соларды қоғамдық салтқа айналдыруды ұсынады. Абай қазақ халқының өмір жолын, тіршілік тәсілін, құн көз қарастарын басқа ұлттармен салыстыра отырып талдау жасаған. Сондықтан ол «біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрттануы ешкімге ұқсамайды» деген тұжырым айтады. Абай бұл жерде қазақтар арасындағы мешеуліктің негізін дәп басып, «жұрт тануы ешкімге ұқсамайды» депкөрсеткен. Бір ұлттың алға басуында, басқа жұрттарды (ұлттарды) дұрыс танып, олардың озық мәдениетін қабылдап, өздеріндегі керенау дағдылы ұғымдардан арылып, жаңалыққа ұмтылу аса келелі мәселе. Сондықтан Абай: «... енерді, малды түзден, бөтен жақтан тұзу жолыменен табатын күн болар ма екен?!» - дейді.

Абай қазақ халқының алға басуы оқу-ағартумен – байланысты депқарайды. Соңдықтан ол: «Бұл күндегі тахси ғұлым(ғылым үйрену) ескі медреселер ғұрпында болып, бұл заманға пайдасы жоқ болды» деп көрсеткен. Абайдың оқу-ағартуды жақтаудағы мақсаты мешеулікті жою. Сондықтан ол сол көзде өнеркәсібі, ғылымы, техникасы дамыған, әрі қазақ халқына әсері күшті Ресей ғылымын ұйренуді алға қояды: «Мал да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста зор. Залалынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға, тілін, оқуын, ғылымын білмек керек. Оның себебі, олар дүниенің тілін білді... Сен оның тілін білсең, көкірек-көзің ашылады. Әр біреудің тілін, өнерін білген кісі оныменен бірдейлік дағуасына кіреді, аса арсыздана жалынбайды» деп атап көрсетеді. Абай - ислам дінін жақтаушы адам. Бірақ оның сол кезде діни оқу мен фәни оқуды талдауы, ұлттың дамуын, қоғамның алға басуын көздей отырып ғылым тарататын, ғылымнан өнеге көрсететін орыс тілі мен ғылымын, техникасын үйренуге үндеуі - ұлы кемеңгерлік. Ол «турасын ойлағанда, балаңа қатын әперме, енші берме, барыңды салсаңда, балаңа орыстың ғылымын үйрет! Мына мен айтқан жол- мал аяр жол емес» деп елге насихат жасаумен болады. Осыған байланысты Абай сол көздегі қазақ халқының тұтыным талабына өзгеріс жасауға тырысады: «Ешбір қазақ көрмедім. Малды иттікпен тапса да, адамшылықпен жұмсаған. Бәрі де иттікпен табады, иттікпен айрылады. Бейнет, күйігі, ызасы - сол үшеуінен басқа еш нәрсе бойыңда қалмайды» деп көрсеткен. Сондай-ақ ол халыққа қолда бар малды жұмсау, тұтыну жолын көрсетеді; «Біз ғылымды сатып мал іздемек емеспіз. Мал менен ғылымды кәсіп қылмақпыз, өнер - өзі де мал, өнерді үйренбек өзі ықтисат» деп түсіндірген. Демек, Абайдың малды енер үйреніп, ғылым игеру үшін жүмсауға, әрі сол арқылы шаруашылықты онан да жақсы өркендетуге шақырған тұтыну құн көзқарасы аса маңызды. Абай адамдардың өз даралығын сәулелеңдіріп, қиуадан жол тауып жүруді дәріптеген. Ол біздің қазақтар «Жалғыз біз бе? Елдің бәрі де сөйтіп-ақ жүр ғой, көппен көрген Ұлы той, көппен бірге болса болды да деген сөзді жұбаныш қылады... осы көп ақымақтың бір ақымаққа несі жұбаныш» дейді. Көппен бірдей болу ұғым жетекшілігі жағдайыңда алға басу мүлде мүмкін емес, бұл-тарих дәлелдеген шындық.

Адамдар өз даралығын сақтауы қажет. Абай бұл ерекшелікті жақсы дәлелдеген. Сондықтан ол адамдардың өз даралығын сақтап, сан салалы кәсіппен айналысып, түрлі ғылыммен шұғылдануға шақырған, ол «Енді біліңіздер, перзенттер! Құдай тағаланың жолы деген жол ниһаятсыз болды. Оның ниһаятына ешкім жетпейді, бірақ сол жолға жүруді өзіне шарт қылып кім қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делінеді. Дүниеде түпкі мақсатың өз пайдаң болса, өзің ниһаятлысың, ол жол құдайдың жолы емес. Ғаламнан жиылсын, маған құйылсын, отырған орныма ағып келе берсін деген, ол не деген нысап? Не түрлі болса да, я дүниеңнен, я ақылыңнан, я малыңнан ғадаләт, шапағат секілді біреулерге жақсылық тигізбек мақсатың болса, ол жол-құдайдың жолы» деп керсеткен. Демек, бұдан Абайдың жеке адамдардың даралықты сәулөлеңдіріп, көпке пайдасын тигізу сияқты тіршілік Құн көзқарасыда болғандығын айқын кереміз. Абайдың осыңдай жүйелі идеялық ұғымды жақтағандықтан да, ол «адамшылық, адамдық» деген мәселеге тоқталғанда: «Дүниенің керінген әм көрінбеген сырын кеңілдеп, ең болмаса, денелеп білмесе, адамдықтың өзі болмайды. Оны білмеген соң ол жанадам жаны болмайды. Хайуан жаны болады» деп тұжырымдады. Абай сол көздегі қазақтардың ахуалыңда түбегейлі бетбұрыс жасау мақсатымен жал- пыхалықтық идеялық ұғымдарға бара тоқталған. Ал сол жолға түсу үшін адамдардың мәдениет дәрежесі жоғарылауы, олардың дәстүрлі қате қүн көзқарасыңца бұрылыс жасауы қажет деп есептеген. Бұл айтылғандардың барлығынан біз Абайдың кәсіп, тұтыну, тіршілік туралы және ғылым мен мәдениеттің мәні туралы біршама жүйелі күн көзқарасының болғандығын көреміз. Әсіресе ақынныңғылымның алға басуы мен адамзаттың даму жолын біртүтас караған құн көзқарасы ерекше маңызды. Абай өзіне тән, ерекше күн ұғымы жүйесін қалыптастырған.