Құс ұясы

Құс ұясы — жұмыртқа салып, балапан басып шығаратын, оларды қауіп-қатерден сақтайтын және ересек құстар түнейтін орын. ұя салу, оны қалай, қай жерге салу қасиеті құстарда эволюциялық даму барысында тұқым қуалауға байланысты қалыптасқан. Ұяның пішіні, мөлшері, оған пайдаланатын заттар алуан түрлі. Шөп, мамық төселген, немесе төсенішсіз жердегі шұңқырдан бастап тоқылған ұяларға (мысалы, құрқылтайдың) дейін кездеседі. Кейбір құстар (мысалы, кайра, балшықшы, кейбір шағала мен қарқылдақтар, т.б.) ұя жасамай-ақ ашық жерге жұмыртқалай береді. Ал көкек, т.б. құстар өздері ұя жасамай, басқа құстардың (қарға, ұзақ, сауысқан, т.б.) ұяларын пайдаланады. Құстардың кейбіреулері (дуадақ, безгелдек, бұлдырық, тентекқұс, бозторғай, т.б.) жерді шұңқырлап, төсеніш төсеп, ұя жасайды. Қарлығаш ұясын сазды сілекейімен біріктіріп салса, ұзынқанаттар (сұр қарлығаштар) балшықтан үй қабырғаларына жабыстырып салады. Қоқиқаздар конус тәрізді ұяларын балшықтан (лайдан) моллюскілердің қабыршақтарын араластырып жасайды. Жер қарлығаштары, көк қарғалар, т.б. тік жарға тереңдігі 1 м-дей ін қазып, түбін кеңейтіп, төсеніш төсеп ұя салады. Тоқылдақтар мен дүмпілдектер ағаш қуыстарын тұмсығымен үңгіп, ұя салады. Кейбір құстар (отүйрек, италақаз, сарыала үйрек, шақшақайлар, т.б.) ұяларын түрлі сүтқоректілердің індеріне салады.

Африка мен Оңтүстік Азияда мекендейтін мүйізтұмсық құс ағаш қуысының аузын балшықпен сылап ұя салса, ал кейбір құстар (мысалы, сарышымшық) жұмыртқаларын жауларынан қорғау үшін балшықтан жабық ұялар — “үйшіктер” жасайды. Көптеген құстар топ құрып, шоғырланып (қ. Құс базары) ұялайды. Ұя салу мерзімі де әр түрлі. Биік тау басында, шыршалы ормандарда мекендейтін жыртқыш құстар, қайшыауыз торғайлар, суықторғайлар мен шөлді құмдарды мекендейтін жорға торғайлар ақпан айында ұя салып, жұмыртқалайды. Көптеген құстар көктем мен жазда ұя жасайды. Ірі құстар ұяларын бірнеше жыл пайдаланса, ұсақ құстар жылма-жыл жаңа ұя жасайды. Сирек кездесетін, “Қызыл кітапқа” тіркелген құстардың ұялары қорғауға алынған.