Ұйғыртану

Ұйғыртану орыс уйгурйстика — кен мағынада ұйғыр халкынын тілі, әдебиет, мәдениеті, ауыз әдебиетімен шүғылданатын филологияның бір саласы, тар мағынада ұйғыр тілінін тарихы және казіргі жайы туралы ғылым. Н. А. Баскаковтың топтастыруынша, ұйғыр тілі түркі тілдерінін Батыс хун бөлігіндегі карлыктобына, онын ішінде карлык-уйғыр тарауына кіретін көне тіл болып табылады. Карлыктобына кіретін тілдер шын мәнінде Караханид мемлекеті кезінде (11—12ғғ.) калыптаскан. Бұл кездегі үйгыр тілінін ескерткіштері ретінде Юсуф Баласағунидін "Кұдаткү біліг" поэмасы (11 г.) аталады. Сол кездегі үйғырдын сөйлеу тілі жайындағы мәліметтер M. Қашкаридын "Дивани лүғати ит-түрк" (11 ғ.) сөздігінде берілген. Ал ұйғыр тілінін Караханид дәуірінен кейінгі ескерткіштерінен Ахмад-адиба Иугнекидін "һибат аль-хакайик" поэмасы (12 г.), Н. Рабғузидін "Киссас уланбия" (12 ғ.) поэмасы аталады. Кене ұйғыр тілі — орта ғасырлардын бастапкы дәуіріндегі түркі әдеби тілдерінін бірі, ол 9—13 ғғ. Шығыс Түркістандағы Кочо ұйғыр мемлекетінін ресми тілі болған. Онын зерттеле бастауы 19 ғ. 2-жартысынан басталады. Біркатар белгілері бойынша көне ұйғыр тілінін жана үйғыр тілінен елеулі айырмашылығы бар. Жаңа ұйғыр тілі мен диалектілерінін зерттелуі В. В. Радлов, Н. Н. Пантусов,Н. Ф. Катанов, Г. Н. Потанин,С. Е. Малов,Б. Я. Владимирцов,А. Н. Самойлович, Э. Р. Тенишев т. б. еңбектерінен басталады. 7—9 ғғ. көне түркі жазбаларынан белгілі "Ұйгыр" этнонимі 15 ғ.-дан кейін колданылмай, онын орнынауйғырлардын мекен еткен жеріне карай, "Батыс Кытайдағы татар тілі", "Кытай мүсылмандарыныңтілі", "Шығыс Түркістандағы түрік диалектісі" т. б. аталған. 1921 жылы С. Е. Маловтын усынысымен Кенес ұйғырларының съезінде "ұйғыр" этнонимі ұйғыр халкынын атауы ретінде кайта калпына келтірілген. 1956 ж. бастап КР ¥ГА-нда бір топ үйғыр ғалымдары Ұйғыртанумен шүғылданады. 1985 жылы Ұйғыртану институты ашылды. Бұл Кеңестер Одағындағы бірден-бір ғылыми институт еді, кейін Шығыстану инетитутына айналды. Осы жылдары ұйғыр тіл білімінде елеулі зерттеулер пайда болды (Ә. Қайдар, Ғ. Садуакасов, Т. Талипов, О. Жамалдинов, Ш. Кибиров, И. Мусазаев, В. Махпиров т.б.).