Ұшатын кесірткелер

Ұшатын кесірткелер, птерозаврлар (Pterosaurіd) — архозаврлар класс тармағына жататын жойылып кеткен бауырымен жорғалаушылар отряды. Триастың аяғындағы қазба қалдықтары Еуропадан (Италия) табылған. Юра және бор кезеңдерінде Австралия мен Антарктидадан басқа барлық құрлықтарға таралған. Қазақстанда ұшатын кесірткелердің сүйектері Қаратау жотасынан, Ақтөбе облысынан табылған. Псевдозухийден (текодонттар отрядына жататын жойылып кеткен бауырымен жорғалаушы) шыққан. 2 отряд тармағы (рамфоринхтер және птеродактилдер), 35-ке жуық туысы, 110-дай түрі анықталған. Бұлардың денелері әр түрлі. Торғайдың үлкендігіндей кішкентай, қанаттарын жайғанда ауқымы 7 м-ге жететін алып түрлері де болған. Сүйектері жеңіл, сыртқы қабаты жұқа, берік, іші қуыс. Бас сүйектері мен сирақтарының қуыстары жұқа қабыршақтармен бекіген. Бас сүйектерінің қуыстары үлкен, онда үлкен көзі мен ұзын, сүйір жақ сүйектері орналасқан. Бірқатар орналасқан тістері үшкір, негізінен жемін ұстау қызметін атқарған. Кейбір түрлерінде тістері жойылған, олардың тұмсықтары мүйіз қабықпен қапталған. Бас миы ірі ми жарты шарларынан және көру бөліктерінен құралған, олар ұшу кезінде бағыт беріп отырады. Мишығы құстармен салыстырғанда кішірек болған. Мойындары ұзын, буынында жақсы қозғалатын 7—9 омыртқадан тұрады, арқа омыртқалары 12—16, сегізкөзде 4—10. Құйрықтары рамфорник сияқты түрлерінде ұзын, ал птеродактилилерде қысқа, омыртқа саны 10-нан 40-қа дейін. Алдыңғы аяқтары қанатқа айналған, олар кейбір птеродактил сияқты түрлерінде жалпақ, ал рамфоринхтерде жіңішке. Жарғақ қанаттары өте ұзарған 4-саусақтарына бекіген, 1—3 саусақтарының тырнақтарымен ұзындығы орташа, ал 5-саусақтары кішірейіп жойылған. Тығыз денесін қалың қылшық жапқан. Бұлар жылы қанды жануарлар деп саналады.

Артқы аяқтарының саусақтарының арасындағы жарғақтары суда жүзу және ұшқанда су бетінен көтерілу қызметін атқарған. Негізінен өзен, теңіз жағалауларында тіршілік етіп, балықпен және судағы омыртқасыз жәндіктермен қоректенген. Жұмыртқа салып көбейген. Ұшатын кесірткелер ішкі және сыртқы белгілерінің шығу тегінің бірлігіне емес, белгілі бір тіршілік жағдайына бейімделушілік қасиеттеріне байланысты бауырымен жорғалаушылардың құстарға және кейбір сүтқоректілерге (жарқанаттарға) ұқсас болуына мысал бола алады (қараңыз Конвергенция). Ұшатын кесірткелердің түр, туыстарының және кейбір тұқымдастарының тіршілік ету кезеңінің аса ұзақ болмауы — сол дәуірлерге тән шөгінді тау жыныстарының стратиграфиясын анықтауға мүмкіндік береді.