Жәнібек хан
Жәнібек хан (جاٴنيٴبەك حان, Әбу Саид; 1428 жыл – 1480 жыл) — Қазақ хандығы мен қазақ хандары әулетінің негізін қалаушы, Барақ ханның ұлы, Ұрыс ханның шөбересі. XV ғасырда өмір сүрген. 1450 жылға дейінгі өмірі мен қызметі туралы нақты деректер жоқ.[1] Ең алғашқы ескертпе XV ғасырда «Тауарих Ғузида Нусрат Наме» қолжазбасында: «Ал Барақ ханның үш ұлы болды. Олардың есімдері Мір Сәид, Мір Қасым, Әбу Саид хан болды».[2]
| Жәнібек хан جاٴنيٴبەك حان | ||
| ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| ||
| 1473 — 1480 | ||
| Ізашары | Керей хан | |
| Ізбасары | Бұрындық хан | |
| Өмірбаяны | ||
| Діні | Ислам | |
| Дүниеге келуі | 1428 | |
| Қайтыс болуы | 1480 | |
| Жерленді | Дешті Қыпшақ | |
| Әкесі | Барақ хан | |
| Жұбайы | Жаған-бегім Ханым | |
| Балалары | Жиренше, Махмұд, Қасым, Әдік, Жәніш, Тыныш, Қамбар, Өсек, Жәдік | |
өңдеу  |
||
Өмірбаяны
өңдеу1428 жылы Барақ қайтыс болғаннан кейін, ізбасарлары билік үшін таласқа жасы жетпей, Ақ Орда құлдырап, Шығыс Дешті Қыпшақтағы билік 40 жылға Шибанидтер әулетінен шыққан Әбілқайыр ханға көшті.
Тарихи деректерде 1447 жылы Іле-Балық қаласында ағасы Кереймен бірге тұрған делінген. 1453 жылы Керей сұлтан Сайрам қаласының билеушісі болды.
1456 жылы Жәнібек пен Керей сұлтандар бастаған көшпелі халықтың бір бөлігі Дешті Қыпшақты билеген Шайбанид Әбілқайырдан бөлініп, Моғолстанға қоныс аударып, Шу мен Қозы-Басы маңына қоныстанды. Жәнібек хан қазіргі Шу стансасының солтүстік-шығыс жағындағы Хантауды қоныстанған. Моғолстан ханы Есенбұға өз қарсыластарына қарсы күресте олардың қолдауына сеніп, сұлтандармен одақ құрады. Толассыз феодалдық алауыздықтар мен соғыстардан зардап шеккен 200 мыңға жуық көшпелілер Жәнібек пен Керей сұлтандардың төңірегіне топтасты. Олардың билігінің күшеюі Әбілқйырды алаңдатады, сүйтіп ол 1468 жылы Моғолстанға қарсы әскери жорыққа шығады, бірақ жол үстінде кенеттен қайтыс болады.
Әбілқайыр хан өлімінен кейін хан тағы үшін болған өзара қырқысулар өрши түсті, оған туған жерге оралуды көздеп жүрген Жәнібек хан мен Керей хан да араласып кетті. Олар Әбілқайыр мұрагері Шейх-Хайдар ханмен кескілескен шайқасқа түсті. 1471 жылы Сібір ханы Ибақ Шейх-Хайдарды өлтіргеннен кейін, Керей шығыс Дешті-Қыпшақта жоғарғы билікке ие болып, батыс қанатқа інісі Жәнібекті билеуші етіп тағайындайды. Жәнібек өзінің ордасын Жайықтың төменгі ағысында, Маңғыт көшпелілері қонысында орналасқан Сарайшық қаласына орналастырды. Маңғыттардың мырзасы Мұсаны өзіне беклербек етті. Бірақ 1473 жылы Керей хан қайтыс болғаннан кейін Жәнібек сұлтан ағасының орнына Шығысқа, Сығанаққа оралды. Бұл кезде қазақтарға тағы адамдар қосылып, олардың саны өсіп, сонымен бірге көшіқон аумағы кеңейеді. Бір кездері Моғолстанға қоныс аударған адамдар «қазақтар» деп атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарайды. Жәнібек хан мен оның ұрпақтары қазақтардың бірігуі мен Қазақ хандығының құрылуына үлкен үлес қосады.
Жәнібек ханның Дешті-Қыпшаққа оралғаннан кейін билігі туралы, өмірінің соңғы жылдары мен өлімі туралы деректер жоқ. Оның есімі тарихи деректерде соңғы рет 1473 жылы кездеседі. Бұдан кейінгі жылдары Керей хан туралы ғана айтылған. Жәнібек хан жиі болған шайқастардың бірінде қаза тапқан деп болжауға болады. Сақталып қалған халық аңыздары мен өлеңдерінде Жәнібек ханды Әз Жәнібек деп атаған.
Жанұясы
өңдеуЖәнібек ханның жұбайы Жаған-бегім ханым еді. Жәнібек ханның ұлдары:
- Жиренше сұлтан (1442–1492), 1470–1492 жылдардағы Сауран билеушісі.
- Махмұд сұлтан (1443–1476), 1470–1476 жылдары Созақ билеушісі.
- Қасым хан (1445–1521), 1511–1521 жылдары Қазақ хандығының ханы, оның тұсында мемлекет билік шыңына жетті.
- Әдік сұлтан (1445 – 1503), 1497–1503 жылдары Ұлытау билеушісі.
- Жаныш сұлтан (1453 – белгісіз), Жәніште жорықтарда қолбасшы болып, Қазақ хандығына ықпал тигізген.
- Қанбар (1453 – белгісіз), Қамбар туралы мәліметтер сақталмады.
- Тыныш сұлтан (1453 – 1513 кейін), Мұхаммед Шайбани әскерлерінің қолынан үлкен жеңіліске ұшырағанынан белгілі.
- Өсек сұлтан, Түркістан билеушісі.
- Жәдік сұлтан (белгісіз – 1520), Сарайшық билеушісі.
Естелік
өңдеу2010 жылы Астана қаласында қазақтың алғашқы хандарына қойылған ескерткіш ашылды.
2017 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығын мерекелеу аясында Қазақ хандығы атты телехиқая жарық көрді. Бас рөлде Еркебұлан Дайыров Жәнібек ханды ойнады.
| Ізашары: Керей хан |
Қазақ ханы 1473–1480 |
Ізбасары: Бұрындық хан |
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647
- ↑ Сабитов Ж. М. Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — ISBN 9965-9416-2-9
Әдебиеттер
өңдеу- Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 ISBN 9965-607-02-8
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
- Материалы по истории Казахских ханств XV – XVІІІ вв. (‘’Извлечение из персидских и тюркских сочинений’’). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, Алма-Ата, 1969;
- Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Ташкент, 1996;
- Султанов Т.И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. А., 2001;