Әмбебап грамматикалар

Әмбебап грамматикалар (универсал грамматикалар) ( лат. universalis - жалпы) — жалпыға бірдей, философиялық, рационалдық, аналитикалық грамматикалар, грамматикалық категорияларды ойлау категориялары тұрғысынан түсіндіретін грамматикалар. Әмбебап грамматикаларда барлық адамдар бірдей қабылдап түсінетін шындыққа қатысты ұғымдар және соған сай ойды тілде білдіретін грамматикалық категориялар қамтылады. Әмбебап грамматикалар 16—17 ғасырлардағы "жалпыға бірдей", "философиялық" грамматикалардан басталады. Алғашқы күрделі грамматикалық шығарма адамның шындық өмірді қабылдауына байланысты жалпы ұғымдық категорияларды талдауға сүйенген, 1660 жылы Францияда шыққан А.Арно мен К.Ланслонын (Пор-Рояль монастырының аббаттары) "Жалпы және рационалдық Пор-Рояль грамматикасы" болып табылады. Ол кейін Францияда және одан тыс жерлерде бірнеше рет қайта басылған. Бұл грамматикада негізгі грамматикалық категориялар мен ұғымдарды философиялық тұрғыдан талдаудың тәсілдері шебер берілген. Бірақ 4-138 тілдегі сөз таптары мен грамматикалық категорияларды сипаттайтың, антиқалық дәуірден басталатын дәстүрлі әдіс 17 ғасырда грамматиканы көп жағдайда жүйесіз, шатысқан схоластикалық ғылымға айналдырды. Бұл тілдік материалдардың ерекшелігін, грамматикалық категориялардың негізгі мағыналарын түсінбеушілікке алып келді. Пор-Рояль грамматикасының авторлары өз тәсілдерін ойды талдауға негізделген тілді рационалды зерттеуге мүмкіндік береді деп ойлады. Сол себепті олардың теориясының басты түйіні адамның шыңдық өмірді қабылдап түсінуін камтамасыз ететін "акыл әрекетін" сипаттау болды. Ал акыл әрекеті тек тілде беріліп, тіл аркылы ұғынылады. Осылайша әмбебап грамматикаларда тіл — "ойды талдау құралы, ал сөз — адамдардың өз ойын білдіретін таңбаларды жасайтын айкын айтылатын дыбыстар" деген негізгі бір ұғым қалыптастырылды.
Жалпы және рационалды грамматика идеясының дамуы нәтижесінде 18 ғасыр ортасында бір тұтас грамматика пәні: "грамматикалық ғылымдар" және "грамматикалық енерлер" болып екіге бөлінді. Алғашқылары барлық тілдерге тән, акикаттық сипатта, олар ойдың табиғатың білдіріп, ойды талдап түсіну үшін жұмсалады. Екіншілерініқ акикаттығы күмәнді және олар еркін, өзгермелі сипатта. Осыған сай "жалпы" және "жеке" грамматикалар пайда болған. Алғашқылары —"ғылым", кейінгілері — "өнер" деп аталған. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі өз әдістері мен принциптерін "жалпы" грамматикамен күрес үстінде орнықтырып, оны ғылым емес деп жариялады. Әмбебап грамматикаларға мұндай теріс көзқарас 19 ғасырдан 20 ғасыр 60 жылдарына дейін тіл білімінде үстем болды.
Қазіргі әлемдік тіл білімі әмбебап грамматикаларныә пайда болуы мен дамуын тарихи тұрғыда қарап, еуропалық негізгі ұлттық әдеби тілдердің қалыптасу дәуірінде прогрестік рөлі болғаның мойындайды.
Әмбебап грамматикаларда кез келген тілдін сөз таптары мен грамматикалық категорияларын сипаттаудың методологиясы логика-философиялық негіздерге сүйенген. Грамматикалық және лексика-грамматикалық категориялардың жалпы мағыналык тізімін жасай отырып, әмбебап грамматикалар ол мағыналардың қайткенде де кез келген тілдерде әр түрлі тілдік тәсілдер арқылы білдірілетінің ескереді. Онын идеялары тілдерді окытуда, тіл типологиясын жасауда, генеративтік лингвистикада колданылады.