Өсиет

Өсиет– жазбаша түрде немесе ауызша айтылып, қалдырылған ақыл-кеңес, талап-тілек. Өсиетті көсем – ел-жұртына, ұстаз – шәкіртіне, әке – баласына қалдырады. Мұрагерлер өсиетті бұлжытпай орындауға тырысқан. Қазақтың әдеттік құқы бойынша әке мұрасына иелік ететіндер марқұмның балалары, әйелі, аға-інілері, жақын туыстары, қала берді аталас ағайындары болған. Қазақ арасында әдеттік құқықтың күшті болуы салдарынан меншігіндегі мал-мүлкін Өсиет бойынша басқа бөтен адамға қалдыруға қақысы болмаған. Тіпті өлер алдында тікелей мұрагері болмағандықтан, мал-мүлкін түгелдей бөтен рудың біреуіне қалдырып, өсиет еткеннің өзінде марқұмның руластары бұл мәселені билер алдына қойған. Ал билер екі тарапты да риза етіп, әділ шешім шығарған. Кейбір жағдайда қимас досына мұра есебінде бергісі келген малын, затын өз мұрагерлеріне тапсырып кетуге ерікті болған. Мұндай өсиетті кезінде жақсылығы өткен сыйлас досына тіршілігінде қаруын қайтара алмай дүниеден өтетін адамдар “о дүниеде” қарыздар болмау үшін де жасайтын. Бұл өсиет мүлтіксіз орындалған.

Өсиет, уасийа (көпше түрі - уасайа; түрікше - уасиет, парсыша - уасият) - 1 . Дүние салар алдында айтылатын ең соңғы тілек, аманат. Өсиет жөнінде Құранда жазылған. Басқа да жарлық беру актілеріне байланысты шарттардың бұған да қатысы бар. Яғни, соңына мұра қалдырушының өзі бас тартқалы отырған мұраға иелік етіп, билік жүргізуге құқығы болуға тиіс. Өсиетке мүлікті барлық түрі: қатынас қағаздары, іс атқару тапсырмалары, туған-туысқандарға айтылатын өтініш тілектер, қысқасы, «ақтық сөзін айту» ұғымына кіретін басқа да көптеген мәселелер жатқызылады. Өсиет бойынша бүкіл мүлікті қоса есептегенде соның үштен біріне дейінгісінен бас тартуға болады. Ал мирасқорлар бөлісуге тиіс мұраның үштен екі бөлігінен кімге қанша тиесілі екені көрсетіледі. Бұл орайла мұра қалдырушы мирасқорларға нұқсан келмеуін ойластырады. Өсиет бойынша мүлік алу құқығынан айрылған адам ендігі жерде мұрагерліктен үміткер бола алмайды. Оқиға осылай өрбіғен жағдайда өсиет пен мұраға қалдырылған бұйымды басқа да мұрагерлердің келісімімен ғана алуға болады. Өсиет ауызша және жазбаша түрде жасалады. Бұл орайда іс басында екі куәгердің болғаны жөн. Өсиет мұра қалдырушының тірі кезінде жасалуы мүмкін және ол бұл жөніндегі өзінің шешімін өзгертуге немесе одан мүлдем бас тартуға құқылы. Егер Өсиет дұрыс түзілмесе немесе оның түзілуіне мирасқорлар риза болмаса, олар бұл ойларын қазының алдында білдіреді. Ал олар қағиданың бұзылуын түзеу қажет пе, жоқта, әлде Өсиетті тоқтатыл мұрагер бас артқан мүлікті мұралыққа қалдырылған дүниеге қосу-қоспау керектігін шешуге тиіс. Қазіргі кезде Өсиетті күні бұрын хат арқылы жасау кең етек алған. Мұндайда шариғатқа жүгіну сол бұрынғыдай басым күйінде қалып отыр. Алайда Өсиетті хатқа түсіру тәртібі, оның шарты, оған ілігетін адамдар, т.б. мәселелер жергілікті жердің әдет-ғұрпына байланысты түрленіп отырады. Демек, мұсылман қауымында бұл бағыттағы алшақтық әжептәуір болуы мүмкін.

2. Шииттік догматиканың түсіндіруі бойынша әл-уәсиә - имамның өзінің орнын басушыны «анық көрсететін» рухани өсиет ретінде айтатын сөзі. Омейя әулетіне қарсы жүргізілген насихат кезеңінде өсиет Пайғамбар (с.а.у.) берген және Әли әулетінен шыққан имам өсиет етіп қалдырған айрықша білім ұғымына ие болды. Асыл ойды, яғни өсиетті мұрагерлікпен жалғастыруға ие болған адам ғана шынайы имам ретінде мойындалды. Имамдықтан үміткер аббасшылдар мен олардың құпия өкілдерінің Әлидің немересі Әбу Талиб, Әбу Хашим б. әл-Ханафийа Аббастық Мұхаммед б. Әлиге Пайғамбардай (с.а.у.) мұра боп қалған асыл ойдың Әлилер әулетінде сақталғанын дәлелдейтін «сары ғақлияны» көлденең тарту түсінігі осыдан шыққан. Өсиет - ғылым және дін ілімі әдебиетіндегі жанр. Өсиетті өз қызметін қорытындылай отырып автордың өзі жазады немесе мұны тәлімгердің негізгі ойларын түзе отырып, оның ең жақын деген шәкірттері құрайды. Мәселен, Әбу Ханифаның өсиетті, Ибн Синаның өсиетті, ибн Арабидің өсиетті, т.б.