XVII ғасырдағы Ресей

Ресейдің ішкі және халықаралық жағдайы

XVII ғасыр адамзат тарихында феодалдық қоғамның соңғы кезеңі ретінде және капиталистік қатынастың қалыптаса бастауымен белгілі. XVII ғасыр Еуропа елдеріне айтарлықтай жаңа өзгерістер әкелді. XVII ғасырдың 40-жылдарындағы ағылшын буржуазиялық революциясы нәтижесінде тарихта жаңа заман кезеңі дүниеге келді. Еуропа елдерінде капиталистік қатынас жедел қарқынмен дами бастады. Ұлы географиялық жаңалықтар кезеңі жаңа жерлерді игеріп, рыноктың кеңеюіне жол салды. Еуропа елдері - Ұлыбритания, Голландия өндірісті елдерге айналды. Испания мен Португалия жаңа отарлық иеліктерді бағындырды. Сөйтіп, сауда буржуазиясы біртіндеп өндірістік буржуазияға айнала бастады. Әлеуметтік салада Еуропа елдерінде жұмысшы табы қалыптасты. Саяси тұрғыдан монархиялық үстемдік әлсіреп, абсолюттік монархия мен конституциялық монархия күшейді. Жаңа тап - буржуазия өздерінің саяси биліғін нығайтуға көшті. XVII ғасырда Ресей Еуропа елдерінен оқшаулау болса да, Ресей патшасы Алексей Михайлович Романов революциялық өзгерістерден қорқып, Ресей монархиясын сақтап калу үшін Еуропа елдеріндегі монархтармен одак жасауға, күш біріктіруге тырысты. XVI ғасырдың соңы мен XVII ғасырдың басы Ресей тарихында ең бір күрделі кезең болды. Ресей патшасы IV Иван өлгеннен кейін дүрбелең кезең басталды. Дегенмен, осыншама қиындыққа қарамастан Ресей патшасы жаңа жер арқылы империяның жер көлемін кеңейтті. Сібірдің жаңа жерлерін ашып, Тынық мұхит жағалауына шықты. XVII ғасырдың аяғында Камчаткаға жетіп, жаңа жерлерді игеруге көшті. XVI ғасырдың соңында Ресейдің жер көлемі 430 мың шаршы шақырым болса, XVII ғасырдың соңында 5,4 млн шаршы шақырым, яғни 12,5 есе өсті. XVII ғасырда Ресей жері тағы да кеңейіп, 1654 жылы Украина жері Ресейге қосылды. Украинаның оңтүстік жерін Речь Посполитадан (Польша) қорғау үшін шекарасын бекітті. Жаңа жерлерді қорғау максатымен Ресей империясы казактарды қоныстандырып, орыс тәртібін орнатты. XVII ғасырдың басында Дон өзенінің, Қазакстанның батысындағы Жайық өзенінің бойына казактарды әкеліп орналастырды. Олар өздерін Жайық казактары немесе Орал казактары деп атады. XVII ғасырда Ресей әлеуметтік-экономикалық дамуында сословиелік топтарға бөлініп, сословиелік монархияға айналды. Ресей қоғамын 3 әлеуметтік топты құрады. Бірінші - билік басындағылар, екіншісі - сауда-өнеркәсіп қызметкерлері, үшіншісі - шаруалар. Жоғарғы топқа - Мәскеу ұлы кінәзі, сарай қызметкерлері, яғни патша сарайындағы адамдар, бояр аристократтары; екінші топқа саудагерлер мен қолөнершілер, өскерилер, қазына ағаш шеберлері мен ұсталар жатты. Әлеуметтік топтар арасындағы бақталастық, билік үшін күрес XVII ғасырда Ресейде дүрбелең кезеңдер тудырды. Бұл кезең 1584-1613 жылдарға дейін созылды.

Борис Годуновтың таққа отыруы

Борис Годунов

Дүрбелең дөуірдің басталуына негізгі себеп болған - 1584 жылы Ресей патшасы IV Иванның қайтыс болуы. Иван Грозныйдың үш ұлы болған. Олар: Иван, Федор және Дмитрий. Үлкен ұлы Иванды өкесі қатыгездікпен таяққа жығып өлтіреді. Федордың ақылы кемістеу еді. Ал үшінші Дмитрий 9 жасқа келгенде белгісіз жағдайда қазаға ұшырайды. 1584 жылдан бастап Федор патшалық құрды. Оның артында мұрагер болатын баласы болмады. Сол себептен, Сарай төңірегіндегі тақтан үміткер адам - Федордың әйелінің ағасы Б.Годунов 1598 жылы таққа отырды. Б. Годунов - өз заманында ірі саяси жөне мемлекет қайраткері болған адам. Ресейдің Еуропа елдерінен артта қалғанын түсініп, шет елдерден оқыған, білімді адамдар өкеледі. Сонымен бірге шет елге дворян балаларын окуға жібереді. Ресейдің діни дербестігін нығайту, рухани жағынан күшейту үшін Ресей қоғамында патриархтың рөлін арттырады. Сыртқы саясатта, 1590-1593 жылдарда шведтермен соғыстың барысында - Балтық теңізіндегі Иван-Город, Ям, Копорье жәнө т. б. бекіністерді қайтарады. Елдегі дағдарыстан шығу және кінәздер мен боярлар арасындағы бақталастықты тоқтату үшін Б.Годунов қатал саясат жүргізеді. Б. Годунов үкіметі Ресейдің халықаралық жағдайын нығайту үшін тың шаралар қолданды. Батыс шекараны күшейту үшін Смоленск бекінісін салдырады. Ондай бекіністер елдің оңтүстігінде де, шығысында да бой көтереді. Белгород, Саратов, Самара, Сібірде Түмен, Тобольск бекіністері салынды. Борис Годуновтың патшалығына елдегі боярлар тобы қарсы болды. Ресейден қашып, Польшаға барған Чудов монастырының монахы өзін Дмитрий деп таныстырады. Полыиа мемлекетінің қолдауымен Лжедмитрий (Жалған Дмитрий) Мәскеуге қарсы әскер жинап, жорыққа аттанады. Бұл кезде Ресей патшалығында бақталастық күшейіп, Годуновқа қарсы көтерілістер болып жатқан кез еді. Елдегі дүрбелең кезінде кенеттен Б. Годунов қайтыс болады. Халықтың қолдауын пайдаланып, Лжедмитрий өзін патша деп жариялайды. Бірақ көп кешікпей Лжедмитрий толық әшкереленеді. 1606 жылы Мәскеу каласының халқы көтеріліске шығып, Лжедмитрийді өлтіреді. Өкіметті боярлар басып алады. Тақка Василий Шуйский (1606-1610) отырады. Алайда ел ішіндегі аласапыран мүнымен тына қоймады. 1608 жылы Поляк шляхтасы патша тағына жаңа адам дайындап, Мәскеуге екінші рет жорык ұйымдастырады. II Лжедмитрий Мәскеу қаласындағы Тушино селосына келіп, сол жерден орыс жеріне үстемдік жасай бастады. Шуйскийді боярлар колдамады. Шетел адамының үстемдіғі халыққа үнамады. Елге қауіп төнді. Халық елді қорғауды өз колдарына ала бастады. 1609 жылы Польша королі Ресейге басьш кірді. Шуйский үкіметтен кетуге мәжбүр болды. Елді жеті боярдан құрылған (Жеті бояр үкіметі) топ өз қолына алды. Елдің жағдайы өте қиындады. Польша әскерлеріне қарсы Смоленск каласынық халкы ерлікпен күресті. Бірак күш тең болмады. Халық жеңіліс тауып, поляктар Мәскеу қаласына жакындады. Осындай қиын жағдайда отан қорғау үшін құрылған халық жасақшыларын 1611 жылы күзде Нижний Новгородтан староста Кузьма Минин мен ер жүрек кінәз Дмитрий Пожарский басқарды. Халық жасақшылары күш біріктіріп, 1612 жылы тамыз айында Мәскеу қаласына келіп жетті.

М. И. Скотти. Минин және Пожарский.

Өзінің Мәскеудегі әскерлеріне көмек бермекші болған Польша королінің әскерлері қуылып тасталды. Шайқаста Кузьма Минин мен Дмитрий Пожарский үлкен ерлік көрсетті. 1612 жылы қазан айында шетел басқыншылары тізе бүкті. Мәскеу шетел басқыншыларынан азат етілді. К. Минин мен Д. Пожарскийдің аттары орыс халқының есінде мәңгі сақталды. Кейін Москеу қаласындағы Қызыл Алаңда екеуіне арнап халық атынан ескерткіш орнатылды. Романовтардың патшалық құруы. Мәскеуді азат еткеннен кейін елде жаңа үкімет құру қажет болды. 1613 жылы акпан айында Мәскеу каласында 700 адам қатыскан Земсоборы (халық уәкілдері қатыскан жиналыс) шақырылды. Халық жиналысына боярлар, дворяндар, шіркеу қызметкерлері, посадтар (қала адамдары), казактар және шаруалар қатысты. Зем соборының Ресейге патша болуға лайықты адамды сайлауы керек еді. Ол адам 16 жастағы Михаил Федорович Романов болды. Оның әкесі Филарет (Федор) шетел шапқыншылығы кезінде Тушино селосынан кетпей, боярлардың арасында беделге ие болған еді. Сөйтіп Ресей тарихында Романовтар әулеті такка отырды. М. Ф. Романов 1613-1645 жылдар аралығында билік етті. Ресей тарихында Романовтар әулетінің билігі үш ғасырға ұласты. Романовтар Ресейде 1613-1917 жылдары патшалық құрды. 1649 жылы Собор заңдарының жинағы қабылданды. Ол Ресейдегі шаруалардың басыбайлығын түпкілікті бекітті. XVII ғасырдағы орыс мәдениеті. XVII ғасырда Ресейде ағаш сәулет өнері ерекше дамыды. Коломно селосындағы ағаштан салынған сарай XVII ғасыр сәулет өнерінің озық туындысы болып табылады. Шіркеулер қала тұрғындарының сұранысы бойынша салынды. Шіркеуді салуда орыс шеберлері халықтың ағаш сәулет өнеріндегі озық үлгілерін пайдаланды. Орыс сәулет өнерінде ерекше қызыл бояу колдану арқылы үйдің сыртын әшекейлеген. Шіркеулердің сырты қызыл кірпіштермен өрілген. Мәскеу қаласындағы Кремль кейінгі кезде қызыл кірпішпен қаланып, қазіргі кезге дейін сол қалпын сақтап қалған. XVII ғасырда орыс суретшілері тамаша икондық шығармалар мен фрескалар жасау ісін одан әрі жалғастырды. Белгілі шебер Симон өз икондарында адамның шынайы келбетін беруге тырысты. Орыс суретшілері портреттік бейнелер жасауда асқан шеберлікке қол жеткізді. Қалаларда көптеген адамдар өз балаларын оқытуға ұмтылды. XVII ғасырда Ресейде халықтың көбі сауатсыз болатын.

Шіркеу сауат ашу ісінде, діни уағыздарды насихаттауда негізгі орталық қ а айналды. Мектептер ашылып, жазу, арифметика пәндері оқытыла бастады. 1687 жылы тұңғыш славян, грек-латын жоғары мектебі ашылды. Жоғары мектепте ежелгі грек, латын тілі, дін ілімі, геометрия, арифметика, астрономия, грамматика пәндері оқытылды. Бұл тұңғыш, мәртебесі жоғары шенеуніктер оқитын жоғары мектеп еді. Халыққа дәрігерлік көмек көрсету ісінде халық емшілерінің орны ерекше болды. Әр түрлі шөптердщ емдік қасиеттері, ауруды емдеу құралдары туралы білім ғасырлар бойы жинақталды. Мәскеу қаласында түңғыш рет Дәріхана қызметкерлерінің мектебі ашылып, дөрігерлер даярлай бастады. Оны «орыс емшілерінін мектебі»деп атады.