Абай музыкалық мұрасын жинау

Музыкалық мұрасын жинау. Өз заманында дара дарын иесі болған Абай ойшыл-ақын ретінде қазақ поэзиясына ғана ұлан-ғайыр үлес қосқан жоқ, сонымен қатар композитор ретінде де халықтың музыкалық өнерін де едәуір байытты. Ол шын мәнісінде халық музыкасына көптеген соны түр мен екпін енгізген әндері арқылы қазақ музыкасында өзгеше абайлық нақыш тудырды. Абай әндерін нотаға түсірген жоқ, сондықтан да ол әндерін алдымен өзі айтып таратты. Абай үйінде айлап, апталап қонақ болып, ойын-сауық құрып жататын ақындар мен әншілер оның жаңа әндерін өз аузынан естіп, үйреніп жұртқа жеткізген. Сейтіп, Абай әндері ескі дәстүр бойынша, біреуден-біреу үйреніп, ауыздан-ауызға көшіп отырған.

1917 жылғы қазан төңкөрісіне дейін орыс этнографтары мен музыка зерттеушілері қазақ халқының музыкалық мәдениеті хақында көптеген құнды еңбектер жазып, әндері мен күйлерін нотаға түсірген. Бірақ, бір өкініштісі солардың арасында Абай әндері жоқ. Дегенмен, бірқатар әншілердің Абай әндерін орындағандығын дәлелдейтін жазба деректер де жеткілікті. Мысалы, А. Т. Седельников «Қырғыз өлкесі» деген очеркінде Абайды қазақ поэзиясындағы жаңа ағымның өкілі деп атайды. Оның «Евгений Онегиннен», М. Ю. Лермонтов өлеңдерінен тамаша аудармалар жасап, «Семей өлеңшілерінің «Татьянаның хатын» әнге қосып айтып жүргендері» туралы («Ресей», В. П. Семеновтың редакциялауында, 1903, 18 т., 204-6.) деректер келтіреді. Орыстың Императорлық Географиялық қоғамы Семей бөлімшесі жазбаларында (Үшінші басылымы, 1907, 5-6.) Әділхан деген әншінің «Татьянаның хатын» шырқағанын атап өткен. Саяхатшы Д. М. Львович осы әнді Қызылтас аулында ақынның аузынан естігенін жазады («Қырғыз даласына сапар», Петроград, 1914, 109-6.). Бұл жазба деректерден Абайдың көзі тірісінде-ақ халық арасына кең тараған әндерінің ішінен тек «Татьянаның хаты» ғана аталуы кездейсоқ нәрсе сияқты болып көрінуі мүмкін. Бірақ мұны түсінуге де болады. Түбірімен өзгеше әуез бен өлең сөзі орыс тыңдаушыларының құлағын өлең еткізері сөзсіз. Өйткені, қыздың махаббат қылын шертіп, жігітке сүйіспеншілік хатын жазу сол кездегі қазақтар арасында ғана емес, көптеген халықтар үшін ұяттан асқан, өрескел қылық саналатын. Оның үстіне бұл - қазақ халқына әлі де кең көлемде таныс бола қоймаған А. С. Пушкин шығармасының аудармасы. Абайдың 1889 ж. «Евгений Онегиннен» тәржімелеген «Татьянаның хаты» әнінің ел ішіне кең тарауы қазақ фольклорынан да қызу қолдау тапқан сияқты. 19 ғасырдың ақырында сүйіктісіне деген сезімін танытатын қыздар әндері туа бастады.

Абай әндері мен өлендерінің төңкөріске дейін-ақ халық арасына кең мәлім болғандығы 1914 ж. 26 қаңтарда Семейде өткізілген этнографиялық әдеби-музыкалық кештің бағдарламасынан да айқын байқалады. Бұл мазмұны жағынан қазақ және орыс поэзиясының, музыкасы мен фольклорының бірлескен концерті еді, оның бірінші белімі негізінен А. Құнанбаев шығармаларына арналды. Ақын-композитордың ақындық, композиторлық жолы жайлы Н. С. Құлжанова баяндама жасап, «Татьянаның Оне- гинге жазған хаты», «Айттым сәлем, қалам қас», «Өлсем орным қара жер, сыз болмай ма?» әндерін Әлмағамбет Қапсәлемұлы орындады. 1920-30 ж. халықағарту мекемелері халықтың музыкалық туындыларын жинап, жазыпалу ісінде бірқатар игі жұмыстар атқарды. Клубтарда ұйымдастырылған көркемөнерпаздар кештерінде, театрларда өткізілген концерттерде халық әндерімен, халық композиторларының шығармаларымен қатар Абай әндері де орындалып, мектептегі жастар мен студенттердің керкеменер ұжымдарының әншілері мен хорлары сүйіп орындайтын әуенге айналды. Той-думан, жастар кештері, дастарқан қуаныштары Абай әндерімен басталатын болды.

Кәсіпқой және әуесқой әншілерден Абайдың музыкалық мұрасын жазып алудың алғашқы қадамдары сол жылдарда басталды. Мысалы, 1919 ж. А . Э. Бимбоэс Абайдың екі әнін (Мұстафа Нұрбаевтан «Сегізаяқ», Нәзипа Құлжановадан «Татьянаның Онегинге жазған хатын») нотаға түсіріп алды. 1920-23 ж. А. В. Затаевич ақын-композитордың 8 әнін - Осман Қашағановтан «Татьянаның Онегинге жазған хатын», Жүсіпбек Аймауытовтан «Абайдың әнін», Ескендір Дайырбаевтан «Қор болды жаным», Мұсылманқүл Әбсалықовтан «Өзгеге көңлім тоярсың», Серғазы Тамтаевтан «Көзімнің қарасы», Кәрім Қашқынбаевтан «Сегіз аяқ», Шәріп Медетовтан «Абай», Сәбит Мұқановтан «Татьянаның Онегинге жазған хатын» нотаға түсірді. Бірақ бұдан кейінгі жылдары төңкеріске дейінгі ақындар, әдебиет және ғылым мен өнер қайраткерлеріне байланысты өріс алған теріс саясаттың салдарынан қонцерттерде Абай әндерін орындауға тыйым салынды. 1931-38 ж. Абайдың бір де бір әні қазақ радиосы арқылы берілген жоқ. Ақынның музыкалық шығармаларының «Қазақтың 500 ән-күйі» жинағына енбей қалуы да сондықтан. Бірақ әншілер оның әндерін мұқият сақтап қалған еді. Мысалы, қазақтың атақты әншісі Ә. Қашаубаев қайтыс боларынан аз уақыт бұрын өз ұсынысымен Е. Г. Брусиловскийге Абайдың«Біреуден біреу артылса» және «Қор болды жаным» әндерін жаздырған. Бұл әнші мен ақын тағдырының тоғысқан тұсы болатын. Концерттік сапармен Франция мен Германияға барып қайтқан әнші жосықсыз жалаға ұрынып, жазықсыз жапа шеккен шағында Абайдың тап осы екі өлеңінен көңіліне жұбаныш іздеуі заңды да сияқты.

1935 ж. М. Әуезовтың Абайдың музыкалық мұрасын сақтап қалуға байланысты белсенді қызметінің нәтижесінде Семейде оның әндерін алғаш рет толық жинап, нотаға түсіру қолға алынды. Компзитор Л. Хамиди осы жылғы көкек айында Әрхам Ысқақұлынан ақынның: «Біреуден біреу артылса», «Желсіз түнде жарық ай», «Ішім елген сыртым сау», «Сегіз аяқ», «Қор болды жаным», «Сен мені не етесің», «Айттым сәлем, қалам қас», «Татьянаның Онегинге жазған хаты», «Татьяна сөзі», «Көзімнің қарасы», «Сұрғылт тұман дым бүркіп», «Бойы бұлғаң», «Көңіл қүсы құйқыл жыр шартарапқа», «Тәңірі қосқан жар едің сен», «Қарашада әмір тұр», «Өлсем орным қара жер, сыз болмай ма», «Қараңғы түнде тау қалғып» әндерін жазып алды. Дегенмен, бұл шығармалар ол кезде жарық кере қойған жоқ. Хамиди Москва консерваториясының жанындағы Татар опера студиясына оқуға кетті де, асыл қазына болашақ композитордың жеке архивінде қалды. 1939 ж. Әуезовтың ұсынысымен Алматыда Абай әндерін нотаға түсіру қайтадан қолға алынды. Оның тапсыруымен Л. Хамиди әнші Жүсіпбек Елебековтың орындауында «Қарашада өмір тұр», «Сегіз аяқ», «Қараңғы түнде тау қалғып», «Көзімнің қарасы», М. Әуезовтен «Мен көрдім үзын қайың құлағанын» әндерінің жаңа нұсқаларын жазып алды. Сол жылы Әуезовтың кемегімен Б.Г. Ерзакович Қуан Лекеровтен, Темірболат Арғынбаевтан, Елебековтен «Айттым сәлем, қалам қас», «Ата-анаға көз қуаныш», «Бойы бұлған» әндерінің басқаша тұрлерін нотаға түсірді.

Ал 1953 ж. Әуезов өз орындауында «Сүйсіне алмадым, сүймедім» әнін нотаға түсіртті. Мұның алдында, 1948 ж. Ерзакович Семей облысы, Жарма ауданы «Октябрьдің 15 жылдығы» колхозында тұратын ақын Кесембек Байғұтдиновтан Абайдың «Қарға мен бүркіт» әнін жазып алған болатын. Абайдың музыкалық мұрасын жинауға ақынның Тұрағұлдан туған немере қызы Мәкен Мұхаметжанова да көп үлес қосты. Ол атасының әндерін тікелей өз әкесі мен әкесінің замандастарынан үйренген. 1939 ж. оның орындауындағы Абай әндерін композиторлар А. Жұбанов пен А. Серікбаев жазып алған болатын. Бірақ сол әндерден Жұбанов нотаға түсірген «Онегиннің Татьянаға хатынан» басқасы сақталмаған.

1984 ж. ҚазССР ғылым академиясының Әдебиет және өнер институтының өтінішімен Мәкен Абайдың 17 әнін магнитофон таспасына жаздырды. Мұның 11-і композитордың бұрын белгілі әндерінің жаңа нұсқасы да, алтауы: «Онегиннің Татьянаға жауабы», «Онегиннің өлердегі сөзі», «Жарқ етпес қара көңлім не қылса да», «Әбдірахманның әйелі Мағыштың жоқтауы», «Теректің сыйы», «Есіңде бар мажас күнің?» алғаш рет нотаға түсірілді. Мәкен орындаған бұл әндерді музыкалық зерттеушісі Қ. Жүзбасов жазып алды.

Замандастарының бізге жеткізген естеліктері бойынша, Абай домбыраны жақсы тартқан және өз әндерін айтқан әншілерді сүйемелдеп отыратын әдеті болған. Ақын бірнеше күй де шығарған. Бір өкініштісі композитордың ел арасына тараған бұл күйлері әлі күнге жиналып, зерттелген жоқ. Абай күйлері ішінен тек үшеуі ғана белгілі. Оның екеуін - «Торжорға» мен «Май түнін» 1983 ж. У. Бекенов Ғайса Сармурзиннен, «Абай желдірмесін» Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай аулының түрғыны Хамза Демшіновтен Қ. Жүзбасов нотаға түсірген. Бірақ композитор Абайдың бізге жеткен шығармалары көзінде қағазға түсірілмей, тек ауызша, біреудің біреуден үйренуі арқылы ғана жеткендіктен, оның асабай музыкалық мұрасын толық қамти алмайды. Неше түрлі қилы заманды басынан өткізген қазақ халқының көптеген фольклорлық мұрасымен қатар Абай әндерін де зердесінен шығарып алған көзеңдері көп болды. Оның үстіне ауызекі тараған дүниенің авторлық нұсқасының толық сақтай алмайтыны да белгілі.Түпнұсқа кейінгі орындаушылардың әншілік шеберліктеріне, олардың нақты музыкалық шығарманы игеру, үйрену, жеткізу қабілеттеріне қарай алуан түрлі өзгерістерге ұшырайтыны тағы бар. Сондықтан да ел арасында Абай әндерінің әр түрлі нұсқалары ұшырасады. Дегенмен аса жоғары дарын иесінен туғандықтан да, Абай әндерінің негізгі әуені өзінің алғашқы нұсқасының арқауын толық сақтап қалған. Төңкөріске дейінгі кезеңде Абай әндері негізінен өлкенің солтүстік және шығыс аймақтарына көбірек тарап, одан бергі уақытта Қазақстанның барлық аймақтарын мекендеген қалың жұрттың игілігіне айналды. Қазіргі уақытта ақын-композитордың 27 әні және оның 36 нұсқасы нотаға түсірілген. Абайдың бізге жеткен музыкалық мұрасының бір бөлігі болып табылатын бұл әндерден оның өзіне ғана тән айрықша абайлық нақышын айқын аңғарамыз. Ұлы ақын-композитордың музыкалық шығармалары қазақтың қазіргі ұлттық мәдениетінің аса құнды бөлігіне айналды. Оның әндерін кәсіпқой әншілер домбыраға қосылып, фортепианоның сүйемелдеуімен айтады, көптеген аспаптық ансамбльдер мен оркестрлердің репертуарларына енген, бірқатар композиторлардың күрделі шығармаларына өзек болған. Абайдың музыкалық мұрасы кәсіпқойлық музыкалық енердің жанрларын байыта түсуге көп ықпалын тигізді. Абай әндері тұтас күйінде, кейде олардың үзінділері көптеген опералық, симфониялық, камералық және хорға арналған шығармаларға кеңінен пайдаланылып келеді. Олар қазақ музыкасында Абай тақырыбындағы шығармалар топтамасын қурайды, ал қазақ музыкалық зерттеу ғылымында - музыкалық абайтану деген ғылыми жаңа саланы тудырды.