Аббасилер халифаты
Аббасилер халифаты (араб.: الدولة العباسية) — Аббасилер әулеті билігінің астында 750-945 және 1194-1258 жылдар аралығында өмір сүрген феодалдық теократиялық мемлекет.
| Аббасилер халифаты араб.: اَلْخِلَافَةُ ٱلْعَبَّاسِيَّةُ Халифат Тарихи мемлекет | |||||||
| |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
 Аббасилер халифаты шамамен 850 ж. | |||||||
| Астанасы | Куфа (750–766 жж.) | ||||||
| Ірі қалалары | Бағдат, Дамаск, Мосул, Каир, Басра, Раққа, Тунис, Алеппо, Иерусалим, Мекке, Медине, Бұхара, Самарқан, Дамьят | ||||||
| Тіл(дер)і | Араб тілі (орталық әкімшілік); және әртүрлі аймақтық тілдер | ||||||
| Діні | Ислам | ||||||
| Ақша бірлігі | Динар (алтын мәнеталар) Дирхам (күміс мәнеталар) | ||||||
| Аумағы | 6,800,000 км² | ||||||
| Халқы | Арабтар, Түркілер, Парсылар, Берберлер, Ассириялықтар, Еврейлер | ||||||
| Басқару формасы | Халифат | ||||||
| Династиясы | Аббас әулеті | ||||||
| Халиф | |||||||
| - 750 – 754 | Әс-Саффах | ||||||
| - 754 – 775 | Әл-Мансұр | ||||||
| - 775 – 785 | Әл-Мәһди | ||||||
| - 785 – 786 | Әл-Һади | ||||||
| - 786 – 809 | Һарун әр-Рашид | ||||||
| - 809 – 813 | Әл-Әмин | ||||||
| - 934 – 940 | Әр-Разы | ||||||
| - 991 – 1031 | Әл-Қадір | ||||||
| - 1242 – 1258 | Әл-Мұстағсым | ||||||
| Каир Аббасилер Мәмлүк Сұлтанатының қамқорлығымен | |||||||
| - 1261 – 1261 | Әл-Мұстансыр | ||||||
| - 1302 – 1340 | Әл-Мүстәкфи | ||||||
| - 1451 – 1455 | Әл-Қайым | ||||||
| - 1508 – 1516 (1517) | Мұхаммед әл-Мүтәуәккил | ||||||
| ← Умәйя халифаты ← Дабуидтер Мәмлүк сұлтандығы → Моңғол империясы → Илхан мемлекеті → Осман империясы → | |||||||
.svg){kind=small}
Халифат құрамына Азияда орналасқан қазіргі араб елдері, Мысыр, Иран, Солтүстік Африка және Орталық Азия мен Үндістанның бөліктері кірді[1]. 945 жылы халифатты Буидтер жаулап алғанға дейін ол дербес саясат жүргізді. 1055 жылы Бағдатты селжұқтар басып алғаннан кейін Аббаси халифтері астананың маңындағы аумаққа ғана билік етті.
Халифа әл-Мансур халифаттың астанасын әл-Куфадан Тигр өзенінің бойында жаңадан салынған Бағдатқа көшірді[2]. 836-892 жылдар аралығында халифаттың астанасы Самарра қаласында болды.
Тарих өңдеу
Шығу тегі өңдеу
Аббасилер пайғамбардың ағасы Аббас ибн Абд әл-Мутталибтантараған. Бастапқыда Аббасилер мемлекет істерінде маңызды рөл атқарған жоқ. Бірақ халифатта билеуші Омейяд әулетіне наразылық күшейген сайын бұл әулеттің маңызы арта түсті. Әли ұрпақтарының жақын туыстары болғандықтан, Аббасилер билік үшін күресте шиіттердің қолдауына сене алатын. Аббастың шөбересі Мұхаммед ибн Әли ибн Абдаллах 8-ғасырдың басында оны имам деп таныған бірнеше шиит әулеттерінің қолдауына ие болды. Ибн әт-Тиктақ Мұхаммедтің имам лауазымын шиіт имамдарының бірі Әбу Хашим Абдулладан алғанын, ол өліп жатқанда Мұхаммедті өзінің мұрагері деп жариялағанын хабарлайды.
Аббасилер көтерілісі өңдеу
Осы кезден бастап Аббасилер Омейядтарға қарсы көтеріліске жасырын дайындала бастады. Омейядтарға қарсы қозғалыстың орталығы Куфа, одан басқа Аббасилер Хорасан мен Мауараннахрда үлкен қолдауға ие болды. 743 жылы Мұхаммед тұтқынға алынып, өлім жазасына кесілді. Имамат ұлы Ибраһимге өтті. Оның тұсында Хорасанға дарынды қолбасшы, парсы Әбу Муслим аттанды. Ол шиіт болғанымен, бар күшін Аббасилердің ісіне жұмсады. Әбу Муслим аз уақыттың ішінде Иранның қала тұрғындарының басым бөлігін Аббасилерді жақтауға көндірді. Оны Омейядтар құлатылғаннан кейін билік Әли ұрпақтарына өтеді деп сенген шиіттер де қолдады.
743 жылы халифа Хишамның өлімінен кейін Омейядтардың ішінде билік үшін күрестің басталуы Аббасилер үшін сәтті болды. 747 жылы Хорасанда Аббасилердің өкілдері Ибрахим ибн Мұхаммед, және оның інісі Абул-Аббас әс-Саффах басқарған көтеріліс басталды. 749 жылдың 26 маусымында Аббасилер Нехавенд шайқасында жеңіске жетті, бұл оларға Бағдадқа жол ашты. 28 қарашада Куфа мешітінде Әбу-л-Аббас өзін жаңа халиф деп жариялады.
Соңғы Омейяд халифасы Маруан II халифаттың батыс бөлігін тағы алты ай басқарып, Мысырға қашып кетті, ол 750 жылы қаза тапты. Аббасилер Омейядтардың барлығын дерлік қырып тастады, сонымен қатар жақтастары – Әбу Муслимді (755) өлтірді.
751 жылға қарай арабтар Иран, Ирак, Сирия, Палестинаны жаулап алды. Батыс Түрік қағанатының қарсылығына қарамастан, оның оңтүстік бөлігі халифаттың құрамына кірді. Арабтардың келуімен, бұл аймаққа бірте-бірте ислам тарай бастады. 751 жылы шілдеде Халифат пен қарлұқтардың бірлескен әскері Таң әулетінің әскерімен Талас маңында кездесті. Талас шайқасының нәтижесі Аббасидтердің қарлұқтармен жеңісі болды, бұл Мәуераннахр мен Орталық Азияда исламның таралуының, сондай-ақ Ұлы Жібек жолына арабтардың ықпал етуінің бастауы болды.
Алғашқы кезең (752-775) өңдеу
Әбу әл-Аббастың мұрагері Әл-Мансур ең алдымен астананы Дамасктен жаңадан салынған Бағдад қаласына көшірді, себебі ол халифаның жақтастары - парсыларға жақынырақ болды. Бағдад 762 жылы Тигр өзенінің бойында қаланған. Сонымен қатар, билікті бөлу үшін жаңа уәзір лауазымы пауда болды, жергілікті әмірлерге де көбірек билік берілді.
Бұл сайып келгенде Аббаси халифтерінің көпшілігі салтанатты рөл ғана атқарды дегенді білдірді, өйткені уәзірлердің ықпалы күшейіп, бұрынғы араб ақсүйектері бірте-бірте парсы бюрократиясымен ауыстырылды. Әл-Мансур кезінде әл-Андалус бөлініп кетті, шииттер көтеріліске шығып жеңіліске ұшырады [3].
Аббасилер парсылардың [4] қолдауына қатты тәуелді болды. әл-Мансур өз сарайында араб емес мұсылмандарға жақсы көзбен қарады. Бұл араб және парсы мәдениеттерін біріктіруге көмектескенімен, олардың көптеген араб жақтастарын алшақтатты. Омейядтардың тірі қалған жалғыз өкілі І Әбдірахман Испанияның тәуелсіз әмірі атанды. 929 жылы Абд ар-Рахман III халифа атағын алып, Кордова халифатын құрды.
Алтын ғасыр өңдеу
Ыдырауы өңдеу
Дереккөздер өңдеу
- ↑ «…Abbasid Caliphate, which had extended from India to North Africa, and the emergence of successor states afterward.» Confounding Powers — Anarchy and International Society from the Assassins to Al Qaeda, Cambridge University Press, 2016, page 72.
- ↑ Аббасиды // Энциклопедия «Кругосвет»
- ↑ Dupuy & Dupuy, 1986, p. 233
- ↑ Hoiberg, 2010, p. 10