Аласа таулы өлкелер

Қазақстанның аласа таулы өлкелері – Сарыарқа, Мұғалжар, Маңғыстау таулары.

Сарыарқа

Солтүстік Қазақ жазығы Орталық Қазақстанның көп жерін алып жатыр. Ол батысында Торғай үстірті мен Тұран ойпатына дейін жетіп, шығысында Сауыр-Тарбағатай тау жүйелерімен, оңтүстігінде Балқаш көлі және Бетпақдаламен, солтүстігінде Батыс Сібір жазығымен шектесетін ұланғайыр аумақты құрайды.

Батыстан шығысқа қарай 1200 км-ге созылған. Батысында ені 900 км-ден астам, ал шығысында — 350 км-ге жуық.

Сарыарқа – Қазақстан жеріндегі ең ежелгі, мүжілген аласа таулы өлке. Абсолюттік орташа биіктігі 500-600 м. Оған миллиондаған жылдар бойы жел мен жаңбыр, ыстық пен аяз, қар мен ағын су күші әсер еткен. Бір кездегі биік таулар сыртқы күштердің әсерінен мүжіліп, алуан түрлі жер бедерлері қалыптасқан. Аласа таулар Мұрағатталған 14 шілденің 2014 жылы., қырқалар, ұсақ шоқылар, жазықтар пайда болды. Сарыарқа орталығы мен шығысында биіктеп келіп, солтүстігінде, оңтүстікке және батысқа қарай бірте-бірте аласарады. Ол Солтүстік Мұзды мұхит алабы мен ішкі тұйық алаптардың арасындағы суайрық болып саналады.

Сарыарқаның ең биік таулары қатарына шығыс бөлігінде Ақсораң (1565 м), Қарқаралы (1403 м), Шыңғыстау (1305 м) таулары, батыс бөлігіне Ұлытау (1133 м) жатады. Сарыарқаның Қарқаралы, Баянауыл және Көкшетау таулары өте көрікті.

Жел мен жаңбырдан мүжілген жартастар өзінің ғажайып пішіндерімен таң қалдырады. Мұнда әдемі «мұнаралар», «қорған», «жеке батыр», «салт аттылы» және көл түбінен көтеріліп тұрған әдемі «жұмбақ тасты» кездестіруге болады. Тау аралықтарында көгілдір мөлдір көлдер жарқырайды. Сыңсыған қарағай мен қайың, әйгілі «Жұмбақтас», «Көкшенің шоқылары» ерекше сұлу болғандықтан, жұрт оны «Қазақстан Швейцариясы» деп атайды.

Сарыарқаның көп жерінде түрлі үңгірлер де баршылық.

Геологиялық құрылымы

Қазақтың қатпарлы өлкесі архей мен протерозойдың гранит, порфирит, кварцит, құмтас және тақтатасы басым болып келетін ежелгі жыныстарынан түзілген.

Мұғалжар

Орал тауының оңтүстігінде, Қазақстан жеріндегі табиғи жалғасы болып табылады. Мұғалжар тауының Орал тауынан айырмасы — оның шығыс беткейі көлбеу де, батыс беткейі тік болып келеді. Мұғалжар солтүстіктен оңтүстікке қарай 450 км-ге созылған.

Бір-біріне параллель жатқан Батыс және Шығыс жоталары арасында ені 15-20 км-лік толқынды жазық орналасқан. Оның кейбір жерлерінде ұсақ шоқылар да бар. Мұғалжар оңтүстікте төбелері тегіс аласа қырқаларға және жеке дара тұрған Шошқакөл таулы бұйратына жалғасады.

Геологиялық құрылымы

Сарыарқа сияқты Мұғалжар да шөгінді және магмалық жыныстардан түзілген ежелгі таулы өлке. Ең биік жері - Үлкен Боқтыбай (657 м).

Маңғыстау таулары

Каспий теңізінің Маңғыстау түбегінде жатыр. Бұған Қаратаудың Батыс және Шығыс жоталары мен оңтүстік және солтүстік Ақтау тау тізбектері кіреді. Қаратаудың ұзындығы 117 км, ал Ақтау 70 км-ге созылған. Олар сай, жыра, шатқалдармен тілімделген. Маңғыстау таулары Сарыарқаға қарағанда жас, бірақ кұрылысы мен жер бедерінің жалпы сипаты жағынан көп ұқсастығы бар.

Маңғыстау тауларының биік бөлігі Қаратау жотасындағы Бесшоқы (556 м).

Бұл таулар құм, кристалды тақтатастардан, қара - әк тастан (Қаратау) жәнө ақ әк-тастан (Ақтау) түзілген.

Маңғыстау тауларының оңтүстігінде Қарақия немесе Батыр ойысы орналасқан. Ол - Қазақстанның, бүкіл ТМД елдерінің теңіз деңгейінен ең төмен (-132 м) жаткан жері. Дүние жүзінде Израильдегі Өлітеңіз (-395 м), Қытайдағы Турфан (-154 м), Джибутидегі (Африка) Ассалы көлі (-150 м) мен Египеттегі Каттардан (-133 м) кейін бесінші орында.