Анадолы бейліктері
Бейлік (осман: بكلك; түр. beylik) — XI-XVI ғасырларда бейлер басқанған Анадолыдағы феодалдық иелік. Бейліктердің екі «толқыны» белгілі. Бейліктердің бірінші тобы түрікмен тайпаларының Анадолыға жаппай қоныс аударуы салдарынан Малазгирт түбіндегі шайқастан кейін (1071) Рум сұлтандығымен бірге Шығыс Анадолыда пайда болды. Бейліктердің екінші тобы Рум сұлтандығының ұштары ретінде пайда болды. Олардың негізін Анатолияға Орта Азиядан келген және моңғолдардан қашқан тайпалар құрды. Көседақ түбіндегі шайқастан кейін (1243) селжүк сұлтандары Хулагуларға бағынып, билігінен айырылды. Шамамен 1300-1308 жылдары Анадолыда алауыздықтар салдарынан іштен қираған Рум сұлтандығы өзінің ұшбейлерін сақтауға күші жетпесе де, олар әлі де Хулагуларға салық төлеуін жалғастырды. 1335 жылы мұрагер қалдырмаған Әбусейіт Хулагу қайтыс болғаннан кейін, илхандар билігін жоғалтып алған болатын. Осы сәттен бастап ұшбейлердің көпшілігі тәуелсіз билеушілерге — бейлерге айналды.
Шығыс Анадолының түрік бейліктері (XI - XIII ғасырдың бірінші жартысы) өңдеу
Алғашқы бейліктер Анадолыда XI ғасырдың екінші жартысынан бастап селжүктердің жаулап алуынан кейін пайда болды. 1071 жылы Малазгирт түбіндегі шайқастан византиялықтар жеңіліс тапқаннан кейін селжүктер (оғыздардың бір тармағы) Анатолыны жаулап алды. Орталығы Конияда болған сұлтандық құрылды. Сұлтан өз қолбасшылары мен оған қызмет еткен тайпа көсемдеріне жерді иқта немесе ұш ретінде берді. Сөйтіп, селжүк әмірлерінің (әскери басшыларының) бақылауындағы түркі тайпалары Кониядағы сұлтанның билігін мойындай отырып, Кіші Азия аумағында қоныстана бастады.
| Бейліктің атауы | Астанасы | Құрылған жылы | Жойылған жылы |
|---|---|---|---|
| Шақа бей бейлігі | Смирна (Измир) | 1081[1] | 1098[1] |
| Аһлатшаһтар бейлігі (Сөкменлілер) | Аһлат | 1100[2] | 1207[2] |
| Артұқлылар | Хасанкейф, Мардин, Харпут | 1102[3] | 1409[3] |
| Дәнішменділер | Сивас, Малатия | 1085[4] | 1175[4] |
| Ділмашоғлылар | Битлис | 1085[5][6] | 1192[5][6] |
| Иналоғлылар | Диярбақыр | 1098[7][8] | 1183[9][8] |
| Меңгүш бейлігі | Ерзинжан, Дивриги | 1071[10] | 1277[10] |
| Салтұқ бейлігі | Ерзурум | 1071[11] | 1202[11] |
| Шүбікоғлылар | Харпут | 1085[10] | 1112[10] |
| Тәңріберміш бейлігі | Ефес | 1074[11] | 1098[11] |
«Бейліктер дәуірі» (ХІІІ ғ. 70-жылдары — ХV ғасырдың бірінші жартысы) өңдеу
Анадолы тарихында XIII ғасырдың соңынан (шамамен 70-жылдардан бастап) XV ғасырдың бірінші жартысына (ортасы) дейінгі кезең «Бейлік кезеңі» немесе «Бейлік дәуірі» деп аталды.
Моңғолдардың қысымымен түркі тайпалары Орта Азиядан Анадолыға қоныс аударды, бұл Кіші Азиядағы түркі қоныс аударуының екінші толқыны болды. 1229 жылы моңғолдардан шегініп, соңғы Хорезмшаһы Жәләладдин Мәңгіберді Селжүк мемлекетінің Анадолы шекарасына жақындады. 1230 жылы тамызда I Алаеддин Кейқұбат Жәләладдинмен шайқасып, Ясышемен шайқасында оны жеңді. 1231 жылы Жәләладдин қайтыс болды, жорықта онымен бірге жүрген сарбаздары Анадолыда тұрақтап, селжүктердің қызметіне кірді. Кейбір Хорезм қолбасшылары мен тайпа көсемдері селжүк сұлтандарынан шекаралас аумақтарды - ұштерді алды. Сұлтан I Алаеддин Кейқұбат қайтыс болғаннан кейін 1237 жылы Селжүк мемлекетінде (1237), оның ортаңғы ұлы Иззеддин Қылыш Арслан мен үлкен ұлы Гияседдин Кейхұсрев арасында ұзаққа созылған күрес басталды. Бұл күрес кезінде Саададдин Көпек сияқты көптеген тәжірибелі мемлекет қайраткерлері қайтыс болды, бұл мемлекет үшін үлкен шығын болды. Әлсіз және құзырсыз билеуші Гияседдин Кейхұсрев жас және тәжірибесіз адамдарды негізгі қызметтерге тағайындау арқылы жақындатты, бұл мемлекеттің әкімшілік механизмін әлсіретті. Бұл халық көтерілісіне әкелді. Селжүк мемлекетінің әлсірегенін байқаған моңғолдар осыны пайдаланды. 1243 жылы Көседақ түбіндегі жеңілістен кейін Рум сұлтандығы Хулагуларға бағынды және ыдырау кезеңіне аяқ басты.
Никея империясы өмір сүрген кезде (1261 жылға дейін), оның шығыс шекарасы бекіністермен басқарылды, әр бекіністе наменгер-архонт отырды. 1261 жылы Константинополді қайтарып, астананы Никеядан оған көшіруімен Византияның азиялық шекарасы қараусыз қала бастады. Наменгерлер бекіністерде қалды, бірақ орталық енді оларға тез арада көмек көрсете алмады. Византияның іс жүзінде әскері болмады және жалдамалы әскерсіз өзін қорғай алмады. Шындығында, грек наменгерлері өз бетімен қалды. Византиямен шекарадағы селжүк сұлтандарынан ұш алған түрікмен бейлері осыны пайдаланып, шекараларын кеңейтті. Орталық Анадолыда бейліктердің саны аз болды және олар негізінен қысқа уақытқа созылды, өйткені орталықтағы селжүк-моңғол әкімшілігінің әсері күшті болды.
XIII ғасырдың аяғында Анадолыдағы моңғолдардың қысымы өз кезегінде әлсіреді, Рум сұлтандығын уақытша ауыстырған Хулагу мемлекеті ыдырау кезеңіне енді. 1299-1300 жылдар шамасында Анадолыда шиеленіс салдарынан ішінен жойылып бара жатқан Рум сұлтандығы, ресми билеуші ұшбейлерді ұстауға күші жетпеген жағдай туды. Жағдайды пайдаланған түркімен бейлері біртіндеп өздерінің тәуелсіздігін жариялады. Бұл кезде Анадолының шағын мемлекеттері билеушілерінің көптеген әулеттері тәуелсіздік алды. Соған қарамастан, И.Х. Ұзыншаршылының айтуынша, селжүктердің үстемдігі көп ұзамай илхандықтардың үстемдігімен алмастырылды. Бейлер ұштарды басқаруды жалғастырды, бірақ Илхан билігінде болды. 1317 жылы Әмір Темірташ Шобаноғлы Анадолыға келгенде, көптеген бейлер оның адалдығына сендіру үшін оған келді. Жыл сайын олар белгілі бір алым әкелуі керек еді, яғни олар илханға тәуелділігін мойындады. Бейліктердің моңғолдардан толық тәуелсіздігі 1335 жылы илхан Әбусейіттің өлімімен басталды.
Ұйымдастырылуы өңдеу
Бейліктерді басқару тайпалық дәстүрге негізделген. Түрікмен тайпаларының көпшілігін Селжүк сұлтандары Византия империясымен және армяндық Киликия патшалығымен шекаралас жерлерде қоныстандырды. Осыған орай жерді сұлтан тайпа көсемдеріне (бейлерге) берді. Осы түркімен бейлері кейінірек тәуелсіздікке қол жеткізе бастағанда, олар мемлекеттің селжүк ұйымына еліктей бастады[13].
Бейліктерде жер билеушілер отбасының меншігі саналды. Отбасының ең беделді өкілі сайланып, оны «ұлы әмір», «аға бей» деп атады. Тиындарда, жарлықтар мен уағыздарда «emîr-i azam» немесе «sultân-ı azam» атаулары қолданылды. «Аға бей» астанада билік жүргізіп, балалары мен бауырларын шет аймақтарды басқаруға жіберді. Бейліктерде басқаруға арналған диуандар болды. Диванның басшысын жиі «уәзір» немесе «сағиби азам» деп атайтын. Мемлекеттік қаржыны жеке мекеме (Dîvân-i İstîfâ) басқарды. Бейдің бұйрықтары мен жарлықтарын жазу үшін жеке кеңселер болды. Шет аймақтарда кіші бейлерде де осындай дивандар болды. Кіші бейлер тәжірибе жинақтап, шет аймақтарды басқарды. Егер аға бейдің баласы кішкентай болса, билеуші оны сенімді адамдардан атабекті және/немесе лаланы тағайындайды.
Бейлік билеушісінің сарайы Селжүк мемлекетінің сарайына ұқсас болды. Оны хажиб (бастапқыда - камергер), имрахор, чашнигир (билеушінің үстелін бақылайтын шенеунік), жандар (қарауыл бастығы), шарабдар (шарапшы), рикабдар (атқора) және музахиб (сенімді адам) сияқты ресми тұлғалар құрады. Тәуелсіз бейліктерде «аға бейдің» атынан тиындар соғылып, хұтба оқылды.
Селжүктер шенеуніктер мен әскерилерге жерді хасс, тимар және иқта ретінде бөлуді жүзеге асырды. Әйтсе де Анадолы бейліктеріндегі жер басқару мен шаруашылықтардың бастапқы тізілімдері сақталмағанымен, олар Османлы тахрир дәптерлеріне (кадастрлық тізілімдер) көшірілді. Жазбалардың басым көпшілігі Қараманоғлылардың кітаптарынан көшірілді. И.Ұзыншаршылының айтуынша, Қараманоғлылардың тізімдері басқа бейліктердің жазбаларына қарағанда бағалы, өйткені негізгі селжүк қалалары (Кония, Қайсері, Нигде және Ақсарай) селжүктік әдістерді қолдана бастаған Қараманлыларға өтті. Сонымен қатар, Қараманоғлылар ұзақ өмір сүрді және олардың басқару жүйесі сақталып қалды. Қараманоғлылардың тізілімдері, И.Ұзыншаршылының айтуынша, өте жақсы реттелген. Онда олар өздері берген аумақтарды, жер сертификаттары мен растау құжаттары туралы айтылады[14].
Бейлік кезеңінде қала тұрғыны мен ауыл тұрғындарының арасында айтарлықтай айырмашылық болмады, дегенмен қала тұрғыны мүлікті иеленуге қатысты көз қарасқа қарағанда еркінрек болды. Қалалар мен қала тұрғындары діни және басқа да салықтардың барлық түрін төледі. Шаруалар жер иесі болған жоқ. Олар белгілі бір жерде уақытша тұрды және олар жерді өңдеу кезінде оларға тиіспеді. Жер өңдейтін шаруа жер иесіне оннан бір бөлігін төледі. Егер шаруа нақты иесіне емес, мемлекетке (бейге) тиесілі жерді өңдеген болса, онда ол қазынаға оннан бір бөлігін төлеген. Шаруалар жерді жырту мен өңдеуге жауапты болды. Олар жерді тастап, басқа жерге бара алмады.
Кейбір аумақтардың тұрғындары бейдің жарлығымен салық төлеуден босатылуы мүмкін еді.
Әскері өңдеу
Соғыстар кезінде түрікмен тайпалары өздерінің көсемдерінің қолбасшылығымен жорықтарға шығып, соғыстан кейін өз орындарына қайтып оралатын. Бейліктерде әскер салт аттыларды өздерімен еріп алып келген тимаршылардан, сондай-ақ жаяу әскер жасақтардан тұрды. Тимаршылар жауынгерлерді оларға берілген тимар табысына шамалас мөлшерде ұстауға міндетті болды. Тимардың иесі қайтыс болғанда, ол оны балаларына қалдырды.
Ұрыста әскер үшке бөлінді: орталық, сол және оң қанат. Әр қапталда алдыңғы мен қосалқы жасақ болды. Әмірші орталықтағы күштерге, ал кіші бейлер қанаттарға қолбасшылық етті. Жауынгерлер жебе, садақ, семсер, қалқан, найза, қанжар, шоқпар, балта және катапульт қолданған. Сонымен қатар, әскерлер құрамында барабан, сырнай және басқа аспаптарда ойнайтын музыканттар болды. Теңіз жағасындағы бейліктерде флот болды.
Мәдениеті өңдеу
XIV-XV ғасырларда бейліктер ғылым мен әдебиетке көңіл бөлді, Анадолының ірі қалалары мәдени орталықтарға айналды. Бейлер ғалымдарды жинап, олардың қызметін ынталандырды, олар медресе, кітапхана, имарат және мешіт құрылысына үлкен мән берді. Осының арқасында медицина, астрономия, әдебиет, тарих, мистика, сонымен қатар діни салаларда көптеген құнды еңбектер жазылды. Сопылық бейлік дәуірінде Анадолыда өте жақсы дамып, Анадолының рухани өміріне үлкен әсер етті.
Құрылыс пен қолөнер өңдеу
Бейліктер кезеңінен көптеген сәулеттік құрылымдар, шеберлердің ағаштар мен металдардың нақыштама бұйымдары, жабыстырма және кесте өнері қалған. Қараманоғлылар мен Эшрефоғлылар бейліктерінде Анадолы селжүктері мәнеріндегі сәулет өнері басқаларға қарағанда көбірек дамыды. Олардан кейін Иса бей Айдиноғлы мен Ілияс бейдің, Ментешеоғлының ғимараттарын айтуға болады. Басқа Анадолы бейліктеріндегі сәулеттік жұмыс сәндік жағынан керемет Селжүк ғимараттарына ұқсамайды, бірақ оңайрақ.
Ағаштан және тастан ою өнері сол бейліктерде: Қараманоғлылар мен Эшрефоғлыларда, одан кейін Айдыноғлылар мен Ментешеоғлыларды дамыды. Жандароғлылар мен Саруханоғлылардың құрылымдарын ерекше атап өтуге болады. Ою өнерінің үздік үлгілерінің ішінде: Ақсарайдағы Ибраһим бей мешітінің құжырасы; Ұрғыптың Дамса ауылында ағаштан қашалған Ташқынбаба мешітінің құрбандық шалатын орны; Қарамандағы Ибраһим бей медресесінің терезе бекіттері; Бейшаһардағы Эшрефоғлы мешітінің құжырасы; Биргидегі Айдыноғлы Мехмет бей мешітінің михрабы мен терезе оюлары; Ілияс бей Ментешеоғлы мешітінің қасбетіндегі мәрмәр ою; Аясолықтағы Иса бей мешітінің терезе бекіттері, есіктері мен михрабының оюы; Кастамонудағы Ибни Неккар немесе Әлигүзел мешітінің ағаштан жасалып білінген есіктері; Ысқақ бей Саруханоғлы мешітінің құжырасы XIV-XV ғасырлардағы Анадолы бейліктер дәуірінен ойып салынған ең керемет туындылардың бірі.
Бейликтерде ғимараттарды плиткамен безендіру танымал болды. Қараманоғлылар мен Эшрефоғлылар шеберлер бұл жерде де бірінші орынға шығады. Бейшаһардағы Эшрефоғлы мешітінің ішкі қыш тақташаларына қарағанда, шеберлер селжүктерге еліктеген.
Экономикасы өңдеу
Бұл кезеңде Трабзон, Самсун және Синоп болды (Қара теңіз жағалауында); Фоша, Измир мен Аясолық (Эгей теңізінің жағасында), Анталия мен Алайе (Жерорта теңізі жағалауында), Сивас, Қайсері мен Кония (орталық Анадолыда) негізгі сауда орталықтары болды.
Барлық бейліктерде өндіріске, ауыл шаруашылығына және саудаға үлкен көңіл бөлінді. Анадолы арқылы өтетін жолдарда селжүктер дәуірінде салынған керуен сарайлар өмір сүруін жалғастырды, жаңа хандар тұрғызылды. Экономика ауыл шаруашылығына негізделген. Бейліктерде нақты жағдайларға байланысты дәнді дақылдар, жемістер, мақта, жібек және мал өндірілді. Өндірістің көп бөлігі ішкі тұтыну үшін жұмсалды, ал қалғаны көршілес өңірлерге де, шетелге де экспортталды. Анадолыдан жасалған маталар мен кілемдер Еуропада ғана сұранысқа ие болған жоқ. Ибн Баттута саудагерлер кілемдер мен маталарды Анадолыдан Сирияға, Мысырға, Иракқа, Үндістанға, тіпті Қытайға апаратынын жазды. Күміс кен орындары Күтахия, Амасия, Кастамону және Байбурт аймақтарында, сондай-ақ Фоша, Шарықарахисар, Ұлыбат және Күтахиа қалаларындағы кен орындарында өндірілді. Жылқы, әр түрлі аңшы құстар, қой мен ешкі өсіру де айтарлықтай табыс әкелді.
Маңызы өңдеу
Анадолыға түрік қоныс аударуының екінші толқыны түрік ұлтының этногенез үдерісін жеделдетуде рөл атқарды. Анадолының мұсылман емес тұрғындарының тілдік ассимиляциясы мен исламдануы күшейді. Түрік этносы негізінен бейлік кезеңінің соңында қалыптасты.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ a b Atçeken, Yaşar, 2016, p. 186
- ↑ a b Atçeken, Yaşar, 2016, p. 143
- ↑ a b Atçeken, Yaşar, 2016, p. 123
- ↑ a b Atçeken, Yaşar, 2016, p. 116
- ↑ a b Atçeken, Yaşar, 2016, p. 156
- ↑ a b Sevim, 1994
- ↑ Atçeken, Yaşar, 2016, p. 160—162
- ↑ a b c Sevim, 2000
- ↑ a b Atçeken, Yaşar, 2016, p. 162—166
- ↑ a b c d Atçeken, Yaşar, 2016, p. 100
- ↑ a b c d Atçeken, Yaşar, 2016, p. 86
- ↑ a b Merçil, 1991
- ↑ Yıldız, 1991
- ↑ Uzunçarşılı, 1969, p. 238—244