Атырау облысының тарихы

Атырау өңірін адамдардың қоныстануы өте ежелгі замандардан-ақ басталған. 1960 ж. шыққан Қазақстанның

Сарқамыстан табылған табақша

Жемнің жағасынан табылған моншақ

археологиялық картасына көз жіберсек, Атырауға жақын жатқан ең ежелгі ескерткіш Жайық өзенінің сол жағасындағы Кондаур аулының қарсы беткейіндегі неолит мекені болып табылады. Кезінде Алтын Орда дәуіріндегі көне қонысқа қазба жұмыстарын жүргізген кезде Атырау қаласынан 7 км жердегі қазіргі «Орбита» телестансасы орналасқан ауданнан сол неолит дәуіріндегі найзаның кремнийлі ұшы табылған. Бұдан да ертерек, 60-жылдардың басында осы қоныстан қазып алынған археологиялык материалдың Алтын Орда дәуіріндегі Сарайшықтан табылған затпен тым ұқсастығы аңғарылған: бұлар -қазба кремний жоңқалары, қырғыштардың сұлбалары т.б. болатын. Оларды академик Ә.Марғұлан түгел неолит кезеңіне жатқызды. 1990 ж. қалаға ең таяу маңда жатқан қорған қалдықтарына қазбалық жұмыстар жүргізілгенде Шерімбай қорымынан 30 км жерден тағы да кремний пышақтары, қырғыштар мен біздер табылды. 1992 жылдың аяғындағы мәліметтер бойынша, облыс жерінен неолит дәуіріне жататын 24 мекен мен тұрақ табылып отыр. Неолиттік ірі мекендер санатында Сарықамыс пен Шаянды да бар.

Сол кездегі өлкенің табиғат жағдайлары аңшылықтың, балық аулау мен мал шаруашылығының дамуына ықпал етті және осы тұста шаруашылық түрлерінің бөлінуі басталды. Бір шаруашылық балық аулауға бейімделсе, екіншісі мал шаруашылығына маманданды, егін шаруашылығы пайда болды.

Қорғандардан неолит қазындыларымен бірге қола дәуіріндегі қыш бұйымдар да кездесіп калады. Бүгінгі күні осы дәуірдің 19 ескерткіші анықталды. Мұның ішінде, маңыздысы-қалаға ең жақын жатқан Шерімбай қорымы. Одан неолит дәуірінің еңбек құралдарымен бірге қола дәуірінің қыш бұйымдары табылды. Осы дәуірдегі алты қорған Атырау-Кулагин жолына таяу, Жайық өзенін бойлай созылып жатыр.

1989—92 ж. Батыс Қазақстан экспедициясы жүргізген жұмыстар нәтижесінде ертедегі темір дәуірінің көптеген ескерткіштері Жылыой ауданынан, сол сияқты Иманғара тауы маңынан, Аралтөбе қорымынан, Қаратон және Сарықамыс қоныстарынан табылып отыр.

1999 жылы Атырау облысы, Жылыой ауданы, Аралтөбе қорғанына Ә.Марғұлан атындағы археологиялық экспедициясы қазба жұмыстарын жасады. Аралтөбе қорымынан негізінен үш зират қазылып, оның алғашқысынан адамдардың қаңқалары мен олар қолданған шыны моншақтар, жебе ұштарының сынықтары табылды. Екіншісінен жерленген мүрде жанынан жүзден астам жебесі бар қорамсақ, қыш құмыра, темір қылыш кездесті. Үшінші зираттан асыл қазына – Алтын киімді адам табылды. Мүрделермен бірге олардың аяқ жағында екі жылқы және қыран құс қаңқалары жерленген. Ер адам киімі әшекейлі алтын бұйымдармен безендірілген, жанындағы қару-жарақтары, қорамсақ жиектері, алтын мен апталып, әшекейленген. Ғалымдардың тұжырымдауы бойынша бұл алтын киімді адамның өмір сүру кезеңі осыдан 2 мың жыл бұрынғы сарматтар дәуіріне жатады.

Сарайшық қаласының маңызы және қирауы

Сарайшық қаласының ірге тебу кезеңіне байланысты келер болсақ, итальян саяхатшылары Плано Карпини (1182-1252) мен Вильгельм Рубруквис (1120-1293) Шығыс Еуропа мен Орталық Азияны басып өтіп, Қарақорымға дейін сапар шеккенде осы Сарайшықтың үстінен өтеді. Итальян көпесі Франческо Пеголотти (1335-1340 ж.) Сарайшықтың Астраханнан, Сарайдан, керек десе Үргеніштен қанша қашықтықта орналасқандығын дәлдеп жазып, көрсетеді. Ал Вильгельм Рубруквис татар-монғолдардың Еділ бойындағьі 1246 жылы ірге көтерген алғашқы қаласы — Сарайдың өзін 1253 жылы салынып біткен қала ретінде көргендігін еске салады.

Әбілғазы жазбаларындағы «Бір кезде Берке хан (1255-1266) ағасы қалаған Сарайшық қаласына барды» дегенді негізге ала отырып «Сарайшықты Бату салдырғанын, бәлкім, Сарай қаласымен бір мезгілде XIII ғасырдың 50-жылдарының басында еңсе көтергенін байқауға болады» дегенді айтады.

Осы арада мына бір дерекке де назар аудару керек сияқты. Кейінгі жылдардағы Хорезм археологиялық экспедициясының зерттеулеріне ден қойсақ, Сарайшыққа қоныстану монғолдар келгенге шейін, үш ғасыр бұрынақ басталып кеткен. Сол кездің өзінде оның үстінен Батыс пен Шығысты, кейіннен Алтын Орда — Үлкен сарай мен Хорезм, Отырар арасындағы экономикалық және мәдени байланысты өсірген іргелі сауда жолы өткен. Академик В.В.Бартольд «Сарайшықтан шыққан керуен елу күнде Отырар қаласына жетіп, одан әрі Монғолия арқылы Қытайға асатын» дейді. Сондай-ақ Сарайшықтан Самарға, Қазан қалаларына апаратын да сауда жолдары болған. Бұл жолдардан дүние жүзінің екі бірдей ірі құрлығында орналасқан айтулы мемлекеттерді байланыстыратын керуен жолы бойында орналасқан Сарайшықтың орасан зор саяси, экономикалық сауда орталығы болғандығы және оның Алтын Орда хандығы тұсында тіптен дәуірлегенін айқын аңғарар едік.

Сарайшықтан 4,5 х 3,5 метр көлемдегі ұзындыгы 4,4 м., биіктігі 1,65 м. тұратын ыссы от (ауа) айдау жүйлері бар камера табылған. Қала қыштан күйдірілген тас тұрбалар арқылы ауыз су құбырларымен қамтамасыз етілген. Кейбіреулері жеке құдықтар да пайдаланған. Олар кейін құлап, бітеліп қалған. Бірақ солардың өзі бүгінгі ұрпаққа біраз сыр ақтарып, тарих тағылымдарын ашуда.

Сөйтіп жылдар бойы жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары мен қазіргі қолда бар жәдігерлер Сарайшықтың дамуы мен өркендеуін шартты түрде XIV ғасырдың орта тұсы мен екінші жартысына сәйкес келеді деп болжам жасауға негіз қалайды. Қала үлкен саяси, сауда, мәдени орталық болған. Соған сай оның тұрғындары да сауда, егіншілік, бау-бақша, мал өсіру, балық аулаумен, сондай-ақ қол өнерімен айналысқан. Атап айтқанда шеберханаларда үй түрмысына қажетті бұйымдар жасалынған. Олардың ішінде қыштан күйдірілген құмыра ыдыстар, балауыз шырағдандар, асханалық керамикалар — құман, кесе, су жүретін қыш құбырлар, сұйық және құрғақ тағамдар мен заттар сақтайтын (бидай, тары, тұз, су, тағы басқа) әр көлемдегі құмыра, ыдыстар, қолдан жасалынған тұрмыстық, әсемдік, зергерлік бұйымдар, ыдыс-аяқ, айна, сақина, моншақ, білезіктер бар. Шыны ыдыстар, темір пышақтар да кездеседі. Бұлардың қай қайсысының үлгісі де олардың татар-монғол тұрпатында емес, ежелгі шығыс, парсы стилінде жасалғандығын аңғартады.

Тарихшы-ғалым Г. Федоров-Давыдовтың жазбаларында Бердібек хан тұсында Сарайшық ұлысына Айбектің әмірлік еткендігі және сол кезде Сарайшықта ақша соғылғандығы, ал Тоқтамыс хан тұсында ақшалардың бір үлгіде Жаңа Сарай, Орда, Азақ, Қырым, Астрахань, Сарайшық қалаларында жаппай шығарыла бастағандығы айтылады. Сайып келгенде мұндай ақшалар Сарайшықта жүргізіліп жатқан соңғы археологиялық қазбалардан көптеп табылуда.

1236 ж. Бату хан бастаған монғол шапқыншылары бүкіл Атырау өңірін өз қолдарына қаратып, Еуропаға жол ашады. Сөйтіп Еділ бойын алғаннан кейін, Алтын Орданы кұрады. Еділмен қоса Жайық бойы, Атырау өңірі осы Алтын Орданың қол астына кіреді.

1396 ж. Сарайшықты Ақсақ Темір тонаушылыққа ұшыратып, талқандайды. Ибн Арабшах Темірдің Алтын Орданы талқандағанын сипаттай келіп,

«...тонап алғандарының бәрін жинап, олжаға батты, қаланы әбден тонауға және халықты тұтқындауға рұқсат берді..., ол Сарай, Сарайшық, Қажытарқан және басқа да осы өлке қалаларын түгел қиратты»

деп жазады. 1558 ж. Жайықтың бойымен жоғары бір күндік жолда Сарайшық деп аталатын қала жатқандығын, қала бүгінгі күні орыс патшасымен дос болып отырған Ысмайыл Ноғай кінәзінің билігінде екендігін жазады. Бұдан әрі Сарайшықта не болғанын А.Левшин:

«16 ғ-дың аяқ шенінде казак қарақшылары шырқ үйіріле отырып, Жайық өзенінің сағасына дейін жетті. Олар қайықтарға мініп, Жайықты бойлай жоғары көтерілді де, Сарайшыққа тұтқиылдан тап беріп, оны жауыздықпен жағып жіберді және тек тірі адамдарды ғана айуандықпен қинап қойған жоқ, сол сияқты өлілердің де молаларын қазып, оларды тонады. Бұл 1580 ж. болған еді»

деп жазады. Одан әрі А.Левшин: «Осы жылдың жазында (1580) патша ағзамның казактары Сарайшыққа келіп, ұрыс салғанын және қаланы өртеп, жерден өліктерді де суырып, табыттарды тонағанын Ұрұс хан да айтқан болатын» деп еске алады. Бұл туралы тарихшы Г.Карамзин де жазып қалдырған.

Казак-орыстардың сол тағылық қимылдарынан кейін және Ресейдің отаршылдық саясатының қазақ даласына қарай күшеюінен тарихи Сарайшық енді қайтып бой түзей алмады, ақыры қирады.

XVIII ғасырдағы Атырау аймағы

1753 ж. үкіметтік Сенаттың әмірімен Атырау алқабы Астраханнан алынып, Орынбор губерниясына берілді. Әбілқайыр ханнан кейін Кіші жүз екі хандыққа бөлінді. Нұралы ханға қараған қауым Жайық-Жем бойына қоныс тепті. Сөйтіп, олар суы мен оты мол, қонысқа қолайлы Жайық өзені бойындағы жайлы жерлерді иеленуге ұмтылды. Малды тебіндетіп жаюға үйренген қазаққа қары қалың түсетін жазықтық шаруашылыққа онша қолайлы болмады. Ал жаз айларында бұл жердегі шөптерді мал таптап, қысқа жартымды ешнәрсе қалмады. Атырау қазақтарының ежелгі кәсібі мал шаруашылығы осылай дағдарысқа ұшырай бастады. Одан құтылудың жолы қыстық қонысқа қолайлы, шөбі мен қамысы мол Жайық пен Еділ өзендері арасындағы кең алқап еді. Бірақ бұл қалмақтардың қонысы болатын. Қалмақтар қазақтардың бұл жерлерге қоныс аударуына, қыстауына қарсы болады. Мұндай наразылық Жайық казак-орыстарынан да байқалады. Олар қазақтар маялы шөбімізге, балық аулау кәсібімізге, басқа да шаруашылықтарға зиянын тигізеді деген сылтаумен наразылық білдірді. Шет аймақты отарлау мақсатында тірек болған және шекараны қорғап түрған Жайық казак-орыстарының мүддесін қорғаған патша үкіметі олардың талап-тілектерін орындап отырды.

Пугачев көтерілісі Каспий өңірі халықтарынан үлкен қолдау тапты. Көтеріліс нағыз қызған кезде 1773 ж. карашада Е.Пугачев жергілікті қазақтармен танысып, әскер жасақтау үшін М.Толкачев бастаған отрядты Атырау жаққа жібереді. М. Толкачев және онымен бірге Ә.Танғаев пен А.Дәуітов бар 300 жасақ Жайықтың бойындағы бекіністерді өздеріне қаратып, қолға бірталай оқ-дәрі, қару-жарақ түсіреді. Сөйтіп Калмыков, Кулагин, Тополи пугачевтіктер колына көшеді. Олардың Атырау өңіріне келуі қазақтар мен гарнизон солдаттары арасында толқу туғызды. Қараша айында бір топ қазақ Жаманқала (қазіргі Махамбет а.), Зеленый форпостарына шабуыл жасап қоршауға алады. Атырау қазақтарының қимыл-әрекеті шынында да батыл болды. Мұның өзі форпостар мен шағын қамалдардағы гарнизондарды ірі бекіністерге әкетуге мәжбүр етті. Бірақ бұл жағдайды жақсартпады. Желтоқсанның бас кезінде Сарайшық әскери қамалына шабуыл жасалды. Гурьевтен жіберілген әскер олардың шабуылына бөгет бола алмай тізе бүкті. Қазақтарға қосылып, Гурьев гарнизоны солдаттары да толқи бастайды. Е.Пугачев Гурьев қаласындағы көтерілісті естіп, оған көмек ретінде құрамында 200 адам, бірнеше зеңбірегі бар атаман А.Овчинников бастаған әскер жібереді. А.Овчинников әскері 25 каңтарда жазалаушы отрядтан бұрын Гурьевке келіп кіреді. Олардың кедергісіз тез келуіне Досалы сұлтан көп көмегін тигізді. Мәселен, Нұралы сұлтан 1774 ж. императрица II Екатеринаға Овчинников отрядына кедергі жасағысы келгенін, бірак Досалы сұлтанның алдауына түсіп қалғаны жөнінде ақталып хат жазған. Атырау маңын бақылап тұрған қазақтар гурьевтік көтерілісшілер жағында болды. Гурьевтіктер көтеріліс жасап жатқан кезде Астрахан губернаторы Нұралы ханға тілмаш А.Алтышевті жіберіп, қазақтардың «көңіл күйін» білуді тапсырды. Сол жылы қаңтар айында берген есебінде Алтышев қазақтардың Гурьев маңындағы аудандарды толықгай ұстап тұрғандығын және олардың көтерілісшілер жағында екенін, өзінің бұл жерлерге әзер келгендігін айтады. Алтышевтың айтқанын Орынбор губернаторы растап, «Досалы сұлтан қолы бүкіл Гурьев қалашығы маңын қоршап алғанын» хабарлайды.

А.Овчинников Гурьевке баса көктеп кіріп, қарсыласушыларды тоз-тоз етіп жібереді. Гурьевтің құлауы туралы хабарды естісімен Астрахан губернаторы Кречетников Атырау бойын азат ету жұмысын өз қолына алып, үкімет әскері 1774 ж. 2 маусымда баса көктеп кіріп, қаланы өздеріне қаратты. Көтеріліс жеңіліске ұшырады.

Сырым Датұлы бастаған көтеріліс

Е.Пугачев көтерілісі кезінде-ақ азаттықты аңсаған қазақтар оған барлық қолда бар көмектерін аямады. Соның бірі батыр, ел басқарған би, шешен Сырым Датов болды.

С.Датұлының қол бастап күреске алғаш шыккан жері Атырау өңірі. Оның осынша қолды бастап, басын бәйгеге тігуі патша өкіметінің қазақ даласына, оның ішінде Кіші жүзде жүргізіп отырған отарлаушылық саясатынан туды. Атырау аймағына, Жайық бойына қалмақтарды, башқұрттарды айдап салып, ұлт араздығын қоздырумен қатар қашқын, босқындарды паналатты, ол аз дегендей орыс-казактарды қаптатып, бекіністер мен қамалдар салдырып, жергілікті халықтың ежелгі кәсібі мал жайылатын, шабындық шабатын құнарлы жерлерінен айырып, берекелерін алумен болды.

Сырым -Атырау өңіріндегі ірі ру басшыларының бірі. Оның қарауында 2 мың үй болған. Мұның өзі Сырым атқа мініп, қол бастаған кезде ешкімге тәуелді болмағанын, жеке басының қамы емес, қарапайым халық үшін күрескен көсем екенін көрсетеді. Сырымның байлығы және соңына ерген халықтың көптігіне қарағанда Сырым ханнан асып түскен. Мұның өзі Сырымның туыстықтан, байлықтан халық мүддесін жоғары қойғандығын, соның жолында жанын сарп еткенін тағы дәлелдейді. Көтерілістің ұясы болған Байұлы ауылдары, Жайық пен Жем бойын мекендеген басқа да рулар қиын-қыстау жағдайда өмір сүрді. Қыс ауыр болған жылдары халыққа қатты батып, жиі-жиі жұтқа ұшыратып отырды. Патшалық-отаршылдық режиммен ауыз жаласқан хандық билік кеселге ұшырады, ол халықты қанаушылармен одақтасты да, халық арасына сына қақты. Міне, дәл осы сәтте Сырым батыр тарих сахнасына келді.

С.Датұлы бастаған қозғалыс үлкен күшке айналады. Олар хан-сұлтандардың аулына шабуыл жасап, алған мал-мүліктерін жарлы-жақыбайларға бөліп береді. Үрейі ұшқан Нұралы хан бас сауғалап, Калмыков бекінісіне, одан кейін 1786 ж. қашып барып, патша үкіметін паналайды. Көтерілістен сескенген II Екатерина жарлығымен оны хандық тақтан босатады. Ақыры Нұралы 1790 ж. Уфа қаласында кайтыс болады.

Орынбор генерал-губернаторы болып жаңадан тағайындалған А.А.Путлинг хандық басқаруды қайтадан құру мақсатымен сұлтандармен, оны қолдаушы старшындармен жақындасып, ақырында 1791 ж. өз жиындарын өткізіп, Нұралының туысы Ералыны хан етіп сайлайды. Оның үстіне Жайық казак-орыстары қазақ ауылдарына шабуыл жасап, жазалаушылық әрекеттерін қайта бастайды. Осының бәрі Сырымның ашу-ызасын туғызады, оның қарулы жасақтары жаңадан сайланған хан Ералыға, оны қолдап отырған патша әкімшілігіне, жазалаушы отрядтарға, казак-орыстарға қарсы батыл қимылға көшеді. 1794 ж. Ералы хан қайтыс болады да, орнына Есім хан болып сайланады. Сырымды ұстауға бұйрық беріледі. Сырым қолы күресті тоқтатпай ақыры 1797 ж. 27 наурызда орыс шекарасына жақын жердегі ханның шатырын қоршап Есім ханды өлтіреді, ханның және жақындарының аулын шауып, алған малдарын, мүліктерін халыққа үлестіріп берді.

1782—83 жылдың қысында Атырау өңірінен Жайықтың екінші ішкі бетіне өткен Байұлы ауылдарын казак-орыс әскерлері тонап, төрт мың жылқысын айдап әкетеді. Әрі қарай өлке ішінде әлеуметтік шиеленістер күшейіп, Сырымның қасына ергендердің біразы оны қолдаудан бас тарта бастайды. Ақырында Сырым өзіне сенімді деген ауылмен Хиуа хандығына көшіп, сол жақтан жаңа күш жинауды ойлайды. Осы сапарда Сырым Датұлы 1802 ж. дүние салады. Оның өлімі жөнінде архивте ешбір мәлімет жоқ, бірақ әр түрлі болжамдар бар. Оның бірінде Қаратай сұлтанның зұлымдық әрекетімен оған у беріп өлтірді десе, енді бірінде Сырым көшіп бара жатып қайтыс болды дейді. Соңғы жаңа деректе Сырым Хиуадан Атырау өңіріне қарасты Тайсойған, Қарабау бойына қайта бет түзеп келе жатқанда бойына тараған удан әлсіреп, Нөкіс қаласы бағытындағы күре жол үстінде қаза болды дейді.

Сырымның өз замандастарынан озық тұрғандығының тағы бір дәлелі – оның тек қана ханды тақтан тайғызғандығында емес, сонымен бірге тақтан түсірілген сол ханның да, хандық биліктің де орнына ел билеудің жаңа формасы «Халық кеңесін» өмірге әкелгендігі.

Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі

Атырау аймағындағы ұлт-азаттық күрес Сырым Датұлы бастаған қозғалыспен аяқталмады. Оның шоғы сөнбей жатып, басқа қозғалыстар қолдап кетті. Солардың бірі-бұл өлкенің біраз жерін қамтыған Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі. Бұл қозғалыс бүкіл Батыс Қазақстан өңірімен бірге шекаралас Ресей облыстарын да қамтыды. Көтерілісті батыр Исатай Тайманұлы мен жалынды ақын, қас батыр Махамбет Өтемісұлы басқарды. Өзінің сипаты жағынан ұлт-азаттық маңыз алған шаруалардың бас көтеруі тікелей елдің сиқын кетірген феодалдық қанау мен Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы бағытталды. Көтеріліс тарихын арнайы зерттеген тарихшы ғалымдар ұлт-азаттық көтерілісін, негізгі оқиғаларына қарап, үш кезеңге бөледі: 1) 1833—36 ж.-қозғалыс отының тұтануы және көтеріліске дайындық кезеңі. 2) 1837 жылдың басы мен 1837 жылдың қарашасының ортасына дейін-көтерілістің өрлеу кезеңі. 3) 1837 жылдың қарашасының ортасынан бастап 1838 жылдың 12 шілдесіне дейін-көтерілістің жеңілу кезеңі.

Көтерілісшілер қозғалысының басталуымен күшеюі, дала феодалдары қора-жайының талқандалуы, жазалаушы орыс отрядтарымен күрес, хандық аумағында көтерілісшілердің жеңіліске ұшырауы, көтерілісшілер ұйыткысының Жайықтың сол жағалауына өтуі және көтеріліс басшыларының жаңа кол жинап, соңғы рет бас көтеруі, міне, осындай оқиғалар тізбегі қарапайым қазақ халқының үлкен ерлік-жігерін көрсетті. Көтеріліс, Атырау облысы аумағында басталып, өршіді. Жер таласыны күшеюінен келіп Жәңгір хан 1834 ж. Исатай Тайманұлының аулын бұрынғы қонысынан аудара көшіріп жібереді. Осы жылы 26 маусымда Жәңгір хан қол койған картада Исатай иелігіне Мыңтөбе, шығысында Ащықұдық, батысында Кеңтоғай, терістігінде Қарақойлы, түстігінде Құнанқойлы мекендері беріледі. Бұл, негізінен, кұмды, шөбі селеу, суы тапшы, шаруашылыққа қолайсыз жерлер болатын.

Сондықтан қарауындағы ауылдардың көңіл күйін түсінген Исатай 1835 ж. ханға қарсы ашық күреске шығып, халықты озбырлыққа қарсы шығуға шақырады. Сөйтіп 1835 жыл тартыспен өтеді. 1836 ж. наурыздың 17-де Жәңгір хан Исатайдың бейбіт келісімге келмейтінін біліп, бүкіл орда халқына Исатай мен оның жақтастарын қаралап үндеу таратады. Онда Қарауылқожаға Исатайды күшпен бағындыру жайы айтылады. Бұл уақытта Исатай қонысы Манаш (казіргі «Забұрын» кеңшары) маңында болады. Жәңгір хан мен Қарауылкожаның әрекеттерін естіген шаруалар Исатай маңына жинала бастайды. Олардың саны аз уақытта 200 адамға жетеді. 24 наурызда Қарауылқожа 800 кісілік жасақпен Исатай аулын қоршайды. Бірақ олар ауыл қорғанысын байқаған соң, Манаштан 1,5 км жердегі Қиялы мола маңына топталады. Екі арада жүргізілген келісім нәтиже бермеген соң, ауыл қамын ойлап Исатайдың 200 кісілік тобы Қарауылқожа тобына қарсы ашық майданға шығады. Тікелей қақтығыстан қорыққан Қарауылқожа кеш бата өз тобын алып кетуге мәжбүр болады. Манаштағы оқиға ашық, қарулы күрестің басы болып, Исатайдың атын шартарапқа жайды. Исатай өз халқының тыныштығын ойлап, енді Манаштан Нарын құмына қоныс аударады. Жаманқұм, Жиделі, Үштаған өңірлерінде Исатайдың қара халықты қорғайтын күш екенін естіген халық топтары толастамай, Исатайдың Мыңтөбе маңындағы аулына жиналады. 1836 жылдың қараша-желтоқсан айларында іргелес қонған ауылдар саны 10-ға, ал қарулы топ саны 700—800-ге жетті. Осы кезеңнен бастап хандықтың Каспий жағасындағы ауылдары тегістей Исатай билігінде болды десе де болады.

Ұлт-азаттық көтерілісінің рух беріп, демеушісі жалынды ақын, батыр Махамбет Өтемісұлы болды. Исатай мен Махамбет көтерілісінің өршіп бара жатқанынан қауіптенген Орынбор шекара комиссиясы 1837 ж. 30 наурызда Исатай мен Махамбетті тұтқындап, сотқа тартуды бұйырады. Бұдан әрі көтерілісшілердің қимылы батыл сипат алып, Исатай халықты Жайык казак әскерлерінің жерлерін алуға, Жайықтың арғы бетіне өтуге шақырады. Осы кезде Исатайға ерген ауылдар Жайық өзеніне жақын көшіп жүрді. Көтерілісшілер қатарының күннен-күнге өсуі батыл қимылдарды талап етті. 1837 ж. 16 қыркүйекте олар Қарауылқожа ауылдарын, 22 кыркүйекте Адай руы старшыны Нұрмен Шантыұлы, 26 кыркүйекте Ысық руының старшыны Бисен Анарғазиевтің ауылдарын шапса, бұл жағдай әрі қарай жалғаса беріп, Исатай көтерілісшілерінің орда аумағында ашық билік етуіне әкелді. Көтерілісшілер қараша айында Жолқұстағы хан ордасын қоршады. Қоршау жарты айға созылып, хан ордасына патша әскерлері келгенше жалғасты. Бұл кезде Исатай көтерілісшілерінің саны 3 мыңға дейін жетті. Исатай мен Махамбет бастаған 500 қарулы топ 1837 ж. 15 қарашада Бекетай кұмының Тастөбе деген жерінде подполковник Геке басқарған жазалаушы орыс отрядымен кездесті. Көтерілісшілердің жанқиярлық, ерлік қимылдарына қарамастан, мұздай қаруланған орыс әскері жеңіске жетеді. Подполковник Геке өзінің 17 қарашадағы мәліметінде көтерілісшілер қимылын дәріптеп, егер зеңбірек болмағанда оларды жеңе алмайтынын жазады. Шайқаста 60 көтерілісші қаза болып, олардың негізгі күші кері шегінеді.

Бұл уақытта Исатай мен Махамбет тобы көтерілісшілердің басын косуға тырысқанмен, амалсыздан Жайықтан ары өтуге мәжбүр болады. Сөйтіп олар 12 желтоксаннан 13 желтоқсанға қараған түні 40 жолдасымен Жаманқала бекінісі (казіргі Махамбет) тұсынан Жайық өзенінен өтеді. Жайықтан аман өтісімен, артынан ерген қуғыншылардан ығыса отырып, көтерілісшілер Қарабау, Қаракөл, Тайсойған өңіріне барып шоғырланады. Көтерілістің үшінші кезеңі осылайша казіргі Атырау облысының Қызылқоға ауданында басталады. Ел барлық жерде Исатай мен Махамбетті көтеріліс басшылары, батырлар ретінде қарсы алып, оларға жан-жақты көмек көрсетеді. 1838 жылдың ортасында көтерілісшілер қатары 2 мыңға жетіп, орыс әскерінің Жайык шебіне қауіп тудырады. Исатайдың қолы көбейгенін естіген орда халқы қайтадан толқи бастайды. Сондықтан Ресей әкімшілігі көтерілісшілерді бір- жола жою үшін подполковник Гекені көп әскермен қайыра жорыққа аттандырады. Исатай 1838 ж. 12 шілдеде Қилы өзенінің бойында Гекенің жазалаушыларымен қасындағы бір топ адамымен абайсызда кездесіп, ұрыста қаза табады. Көтеріліс басшысы қаза болған соң, көтерілісшілердің қалың қолы ыдырайды. Кейін Геке өзінің жазбаларында Исатайдың ерлігін баяндап, оның нағыз үлкен ұрыста емес, абайсызда аз қолмен қоршауға алынып, қазаға ұшырағанын мойындайды.

Исатай бастаған ұлт-азаттық көтеріліс қазаққа өзінің ел екенін білдірді, жұрттың ұлт сезімін қозғады, қазақтың бірігуіне себеп болғаны айқын.

Патшалық Ресей кезеңі

Қазақстан жері түгелімен Ресей боданына айналып, көптеген байлық көзі ашылғаннан кейін үкімет бұл өлкеге қайтадан назар аударып, 1865 ж. Гурьев уезін кұрды. 1867-68 ж. реформадан кейін 1869 ж. Орал облысы құрылып Гурьев уезі соның қарамағына енді. Ал реформаға қарсылық білдіргенде, бірінші болып Батыс Қазақстан қазақтары шыққанда, олардың алғы шебінде атыраулықтар болды. Реформаға наразы болған Каспий өңірінің 7 мың қазағы елін, жерін тастап, Хиуаға көшіп кетеді. Ал елде қалғандары қолдарына қару алып, күреске шыққанмен сәтсіздікке ұшырады. Олар күш салып, қанша күрескенмен тұрақты әскерлерге төтеп бере алмай тізе бүкті.

Атырау өңіріндегі 20 ғасырдың басындағы Гурьев уезінде 5 казак-орыс станицасы, 17 казақ болысы, теңізге жақын үш кент болды. Оның аумағы 58 243,1 км2, халқының саны 119 063 адамға жетті. Каспий теңізіне жақын болыстар мен кенттерде балык шаруашылығы жақсы дамыды. Бұл кезде орыстар қоныстанған теңіз жағалауында Жылыой, Ракуш, Прорва кенттері пайда болды. Оның ішінде ең үлкені Жылыой кенті тек қана 1912 ж. жаңадан құрылған болыстың әкімшілік орталығы болумен бірге, сол аймақтан басқа болыстарға сауда, өндіріс саласында да ықпалын тигізді. 1914 ж. Жылыой кентінде 1943 адамы бар 300 отбасы болды. Олардың негізгі кәсібі балық шаруашылығы, мұнан басқа 78 шағын сауда орны қызмет жасады. Өлкенің басқа аймағындағы болыстар мен ауылдарда, негізінен мал шаруашылығы етек алды. 1915 ж. облыс (ол кезде уез) халқы біраз азайып, барлығы 161332 адам, оның ішінде: қазақтар — 124 450, казак-орыстар — 17 861, сырттан келгендер — 15 667, теңіз жағасындағы кент тұрғындары 3355 болған.

1913 ж. маусымда «Ембі» акционерлік қоғамының бұрғылау тобындағы жұмысшылардың бес күнге созылған үлкен ереуілі болды. Ереуілшілер «бұрғылау топтарында күндік жалақыны 25-30% өсіруді» талап етті. Қоғам басшылары алғашқы мұнайшылардың талабын орындауға мәжбүр болды. Соған қарамастан мұнай кәсіп иелері қазақ жұмысшыларын кемсітіп, күндік ақыны 80 тиын (орыс жұмысшылары 1 сом 5 тиын) мөлшерінен асырмаған. Осыған орай, 1914 ж. 6 тамызда мұнайшылар ереуілге тағы шықты. Бірақ бұл жалпы сипат алмады, келесі күні олар қожайындарының экономикалық талаптарын орындауларына байланысты ереуілді тоқтатты. 1915 ж. желтоқсанда Мақат мұнайшыларының сегіз сағат жұмыс күні мен жалақыны өсіруді талап еткен қозғалысы болды. Олар 15 күн бойы жұмысқа шықпады. Әкімшілік оларды алдап, қорқытып, ақыры олар қойған талапты орындамады.

Осындай шиеленіс күшейген кезенде 1916 ж. 19-дан 43 жасқа дейінгі қазақ жігіттерін әскерге қара жұмысқа алу жарлығы жарияланды. Бұған қарсы бүкіл Орта Азия мен Қазақстан халқы күреске шыққаны баршамызға белгілі. 1916 жылғы маусым жарлығына сәйкес, Атырау аймағы қараған Орал облысынан 50 270 адам қара жұмысқа алынуға тиіс болды. Сол шілдеде болған Атырау өңірі қазақтарының көтерілісі патшаның жарлығына наразылық білдіруден басталып, орыстар әкімшілігіне қарсы ашықтан-ашық бас көтеруіне және жазалаушы отрядтармен қарулы кақтығыс жасаумен ұласып кетті. Дегенмен 1916 ж. Атырау халқы үшін ерекше бір серпіліс алған жыл болды. Оның бір жағы маусым жарлығына қарсы болса, екіншісі, сан жылдар отаршыларға қарсы жиналған ыза-кектен шықты. 1916 жылғы қозғалыс әбден қажыған елдің көрші өңірлерге көшулерін, қоныс аударуларын туғызды. 1916 ж. 11 желтоқсанда Ішкі істер министрлігінің адамы В.Г.Кондоиди Орал облысынан алынуға тиісті 50 270 қазақтан 32 мың адамның жиын пунктіне келмегенін, әсіресе, Темір, Гурьев уездерінен көп кісінің келмей қалғанын орталыққа хабарлаған. 1917 жылдың бас кезінде елдегі саяси және экономикалық жағдай өте-мөте шиеленісті. Шаруашылық күйзелісінің күшеюі, халық бұқарасының адам айтқысыз азап шегуі кезінде патшаның тақтан құлауы туралы хабар Атырауға тез жайылды. Көзі ашық қазақ азаматтарын патшаның тақтан құлауы тағы да ұлт бостандығына жетеледі.

Кеңес Одағының құрамында

1920 ж. 6 қаңтарда Атырау революциялык комитетін құрды. Аштықтан шала-пұла құтыла сала аймақты «өндірістендіру» процесі басталды. Атырауда механикалык шеберхана, тері зауыты, тері бұйымдарын пішіп дайындайтын шеберхана, тігін шеберханасы, қайыс бұйымдарын дайындайтын шеберхана, қой терісін илейтін зауыт, диірмен, баспахана, ағаш-ұсталық шеберхана, кірпіш күйдіретін зауыт, керосин және алебастр өндіретін зауыттар жұмыс жасай бастады. Дегенмен, басты назар мұнай кәсіпшіліктерін жандандыруға бағытталды. Бұл салада Атырау механикалық шеберханасына көп көңіл бөлінді. Соның нәтижесінде, 1930 ж. механикалық зауыт ұйымдастырылып, жаңа цехтар салына бастады. Зауыт 1931 жылдан бастап өз бұйымдарын шығаруға кірісті. 1932 ж. Ембі мұнайшылары зауытта кұрастырылған «Ембі барлаушысы» атты мұнай өндіретін двигательді пайдалана бастады. Доссор, Мақат, Атырауда арнаулы курстар мен ФЗО-лар ашылды. Оларды бітіргендер тікелей өндіріске жіберілді. 1930 ж. Атырау мұнай техникумы ашылды.

Атыраулықтар Ұлы Отан соғысы кезеңінде майданға көмегін аямады. Әсіресе танк колонналары мен авиация эскадрильяларын жасауға қаражат жинауда халықтың Отанға деген патриоттық сезімі айқын көрінді. Донбастан Атырауға көшірілген Петровский атындағы станок жасау зауыты қаладағы техникалық зауыттың үйіне орналасты. Зауытпен бірге Атырауға оның көптеген байырғы жұмысшылары келді. Зауыт 1942 жылдың қаңтар айында майдан үшін өнім беріп, Ембі кәсіпшілігін техникамен қамтамасыз ете бастады. Мұнан басқа Атырауға Астрахандағы кеме жасау зауыттары, «Азнефтестрой», «Грознефть» және баска өндіріс орындары да тез орналастырылып, аз уакыт ішінде өнім бере бастады. Чернигов облысындағы Нежина қаласындағы балық зауыты Атырау балық консерві комбинатына қосылды. Атырау бұл жылдары қоныс аударып келген өндіріс орындары мен адамдарды шығысқа орналастырудағы стратегиялык база болды. Алғашкыда олардың бәрін қабылдап алуға Атырау өзен порты таршылық жасады. Оның үстіне Атырау порты арқылы Ембі мұнайын майданға тасу міндеті де тұрды. Осының бәрін ескеріп, калада үлкен теңіз порты салынды. Сонымен қатар, ірі флоттардың Атырауға келуін қамтамасыз ету үшін Жайықтың теңізге құяр арнасы қазылып, тереңдетілді. Сөйтіп, Атырау Кавказ бен Орта Азияны, Орталык пен Шығыс аудандарды байланыстыратын үлкен базаға айналды. 1942 жылдың тамыз- қыркүйек айларында Атырау порты 24 мың т жүк, жау қолында қалған қалалардың 25 мың адамын жеткізді. Астрахандағы теңіз агенттігі өзінің тіркемелі баржа жөне басқа құралдарымен түгел Атырауға көшірілді. 1945 жылдың аяғында мұнай айыру зауыты іске қосылып, Ембі мұнайын өңдей бастады. 1947 ж. Құлсарының шығысында 60 км жерден ірі мұнай кеніші, 1949 ж. Қаратон кәсіпшілігі салынды.

Ауыл шаруашылығына маман кадрлар даярлау мақсатында Атырауда 1948 ж. Ауыл шаруашылығы техникумы ашылды. 1950 ж. мұғалімдер институтының шаңырақ көтеруінің орны ерекше болды. 1950 ж. ет комбинаты, сүт зауыты, нан өнімдерін, кондитер, макарон өнімдерін беретін комбинат іске қосылды. 1962—65 ж. облыс орталығында екі құрлықты байланыстыратын Жайық көпірі салынды. 1967 ж. қазан айында облыс орталығында алғаш рет телехабар тарататын станса іске қосылды. 1966 ж. Атырау химия зауыты іске қосылды. 1967-73 ж. облыс орталығында 810 орындық қазақ драма театры салынып, оған Махамбет есімі берілді. 1971-76 ж. тұрмыс қажетін өтеу комбинаты, 1972 ж. темір жол вокзалы, 1973—79 ж. әуежай ғимараты пайдалануға берілді.

Атырау мұнайшыларының ең ірі жемісі, 1986 ж. Теңіз мұнай-газ кенішінің ашылуы еді, бұл күнде теңдесі жоқ мұнай мен газ қоры игерілуде. Атырау:

Тәуелсіздік жылдары

Тәуелсіздік жылдары мұнайлы өлкеде экономиканың қарышты дамуына нық қадам жасалды. Өндірісті өрге бастыру, жаңа технологияларды енгізу, сөйтіп, жұмыс қолын табу сияқты мәселелер күн тәртібіне қойылды. Әрине, ол үшін инвесторлар қажет еді. Сөйтіп, өңірге мұнай қоры мол Теңіз кенішін игеру үшін «Теңізшевройл» қазақ-американ бірлескен кәсіпорыны дүниеге келді. Бұл-республика бойынша инвесторлардың алғашқы қарлығашы болатын. Сөйтіп, алып кәсіпорынға қызмет көрсету үшін басқа да шетелдік компаниялар Атырауға ат басын бұра бастады. Ал олардың технологиясы, өндіріс мәдениеті, қызмет көрсету этикасы отандық кәсіпорындар ғана емес, қарапайым адамдарға да жаңалық әрі үлгі еді. Сөйтіп, экономикада серпіліс, санада сілкіністің лебі сезіле бастады.

Атырау қаласының инфрақұрылымын жақсарту, абаттандыру, көгалдандыру жұмыстары жедел қарқынмен жүргізілді. Алдымен қаланың көшелері кеңейтілді. Қос құрлықты жалғайтын бірнеше көпірлер салынды. Қазір мұнайлы астана қарқынды құрылыс алаңына айналды. Жыл сайын ондаған тұрғын үйлер мен дене шынықтыру-сауықтыру кешендері, емханалар мен ауруханалар, білім ошақтары пайдалануға берілуде. Қаланың өскені сондай, қазір «Нұрсая», «Жерұйық», «Көркем», «Алмагүл», «Көкарна», «Жұлдыз», «Гауһартас» сияқты жаңа шағын аудандар пайда болды. Сондай-ақ Х.Доспанова атындағы мұз айдыны, Ғ.Сланов атындағы облыстық кітапхана, Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры, Н.Жантөрин атындағы филармония қалалықтардың ең көп жиналатын мәдени орталықтары болып табылады. Тәуелсіздіктің жемісін енді қала емес, ауылдар да көре бастады. Бүгінде Атырау облысындағы барлық елді мекендеріне жүз пайыз сандық телефон жүргізілді. Барлық мектептер компьютерлендіріліп, интернет желілеріне қосылды. Бүгінде облыстың барлық елдімекендеріне табиғи газ желілері тартылып, тұрғындар «көгілдір отынның» рахатына бөленуде, тіпті облыс орталығынан 300 шақырым шалғайдағы Қызылқоға ауданына да табиғи газ барды.

«Теңізшевройл» компаниясы экологиялық қиын жағдайға тап болған Қаратон, Сарықамыс елді мекендерін әсем де жайлы коттедж үйлерге көшіріп, халықтың ықыласына бөленді. Сондай жағдай «Қазмұнайгаз» компаниясына қатысты. Мұнай қоры таусылған Қошқар, Комсомол, Бекбике поселкелеріндегі тұрғындардың тұрмыстары қиын жағдайға тап болғанда тұрғындар Махамбет ауданындағы «Шұғыла» коттедждеріне көшірілді. Өндіріске, тұрмысқа қажетті полиэтилен өндіретін зауыт құрылысы іске қосылды. Жылына 250 млн. дана бір реттік шприц шығаратын «Brando» зауыты пайдалануға берілді. Тек қана Қазақстанда емес, бүкіл Орта Азияда газтурбина қондырғылары мен жабдықтарын жөндеп, сервистік қызмет көрсететін «КазТурбоРемонт» орталығының пайдалануға берілуі мұнайшыларды қуанышқа бөледі.