Ақбидайық петроглифтері

Ақбидайық петроглифтері – Павлодар облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген археология ескерткіші.

Ақбидайық. Жылқылар мен бұқа бейнесінің композициясы.

Орналасқан жері

Екібастұз қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 27 км жерде, Майқайың бекетінің оңтүстік жағындағы Ақбидайық шатқалында орналасқан. Шатқалда төбенің оңтүстік-шығыс беткейінің бірінде петроглифтер салынған палеогендік құмдақтарда көптеген қалдықтар бар. Жақын маңда тас ғасырының шеберхана-қоныстары және ерте темір ғасырының қорғандары кездеседі. Қола дәуірінің қонысы мен қорымы петроглифтерден шығысқа қарай 4 км жерден табылған.

Сипаты

Суреттер қоршаған орыннан сәл биіктеу, тегіс, қызғыш ірі жалаңаш құмдақ бетіне (15×25 м) салынған. Соңғы жылдары петроглифтері бар жартастардың орталық бөлігі құрылыс тасын алу кезінде қатты зақымданған. Бірнеше тиімді композициялы монолиттің шамасы негізі болған батыс бөлігі жақсы сақталған. Жартастардың көлденең және көлбеу беткейлерінде бірнеше тобы жартастың сақталған бөлігін жауып тұрған петроглифтердің 100-ге жуығы анықталды. Гравюра жасауға шоқының етегіне қарап тұрған монолиттің батыс жағы жақсы сапасымен ерекшеленеді, сондықтан мұнда кейде бір-бірінің үстіне баттастырылған және түрлі тарихи кезеңдерде жасалған едәуір айқын суреттер топтастырылған.
30 түрлі суреттен тұратын бейнелі композиция, оның ішінде ірі (30–75 см) жылқылардың, құландардың, өгіздің, ешкілердің бейнелері, сызба антропоморфтық мүсіндермен анықталмаған белгілер ерекше көрінеді. Оң жағында бұғылар мен жылқылардың тағы бір тобы бар. Жалпы алғанда натуралистік мәнерде бейнеленген жылқылар Ақбидайық композициясының көпшілігінде басым бейнелер болып табылады. Оларды ұқсас мәнері мен сурет салу техникасы – сұлбаны терең бірқалыпты ойып салу әдісі біріктіреді. Көптеген бейнелердің бірін-бірі жауып кеткендігіне қарамастан, олардың елеулі бөлігі бір кезеңде салынғанға ұқсайды.

Петроглиф кезеңдері

Кейінгі жылдары петроглифтердің бұл керемет галереясы Сарыарқаның солтүстік шеткі аймақтарын мекендеушілердің де көңілін аударған, бірақ олардың салған суреттері оншалықты көп емес. Ақбидайық гравюраларында көркем бейнелер, қалай болғанда да, Сарыарқаның солтүстік-батыс шетіндегі алғашқы мәдениеттің үш-төрт кезеңіне: неолит, энеолит, қола дәуірі және ерте темір ғасырында жататыны анық. Кейбір суреттердің тым кейінгі дәуірлердің мұрасы болуы да ғажап емес. Бұл ескерткіштер Сарыарқаның солтүстік-шығыс бөлігінің ежелгі көркем жылнамалары секілді. Петроглифтердің ең ерте тобы жүйелі антропоморфтық бейнелермен берілген. Олар шұқып ою техникасымен, шамасы тұрпайы тас құралдарымен орындалған. Бұл аяқ-қолдары кең жайылып, "селкілдеген" адамдардың бейнелері. Олардың кейбіреулерінде ер адамның белгілері айқын көрсетілген. Олардың қатарында тағы бірнеше әзер айырылатын зооморфтық бейнелер бар. Олардың біразы тастың сыртқы қабатының мүжілуіне байланысты бүлінген. Бұл суреттер шамамен тас ғасырының аяғына жатады. Бұл суреттер мерзімінің ертелігі орындалу техникасын, беткі қабаттағы басқа гравюрамен салыстырғанда қатты бүлінгендігіне, салыстырмалы түрде ертеде салынған суреттердің басылып қалу жағдайларына қарай дәлелденеді.
Садақшы бейнесінің бірін дамыған қола дәуіріндегі шынайы өнерді еске түсіретін аса дәлдікпен орындалған б. з. д. XVII–XII ғғ. турбиндік-сейминдік және андронов мәдени-тарихи қауымының ерекше құбылысымен байланысты жылқы бейнесі басып кеткен.
Ақбидайық жылқыларының бейнелері Қазақстанның кейбір шығыс және оңтүстік-шығыс аймақтарындағы жартас суреттермен, сондай-ақ ерте және дамыған қола дәуірінің шегінде Еуразияның орманды далалы зонада таралған турбиндік-сейминдік металл-пластик бұйымдармен ұқсас. Ақбидайық ежелгі петроглифтерінің бұл екі тобынан басқа мұнда мүйізі алға қарай салбыраған бұқа-турлар бейнеленген және олардың бейнелерін тауешкілер, киіктер, бұғылар және басқа жануарлардың бейнелері жасырып тұр. Олардың уақытын өте кеңаралықта – энеолит дәуірінен – мыс-тас ғасыры мен ерте қола дәуірінен (б. з. д. III мыңжылдық − II мыңжылдықтың басы) ерте темір ғасырына дейін (б. з. д. VII−IV ғғ.) қарастыруға болады.
Археологиялық мағлұматтар бойынша үй бұқасы Қазақстанның ерте заманғы малшы тайпаларында энеолит дәуірінде пайда болып, терсек мәдениеті қоныстарында жақсы көрсетілген, олардың ескерткіштері Қостанайлық Тобыл маңымен Торғай иінінде оқшауланған. Үй бұқасының сүйектері Павлодар облысының Екібастұз ауданындағы 3 Шідерті көне тұрағының энеолит қабатынан табылған. Андроновтық молаларды қазу барысында құрбандық шалатын жерлерден табылған бұқалардың бас сүйектері дәлелдейтін бұқаға табыну салты қола дәуірінде де дамыған болатын.
Ақбидайық шатқалындағы петроглифті жартастар ежелгі дәуірде – қола дәуірі мен тас ғасырының аяқ кезеңінде, шамасы бірнеше мыңжылдық бойы ежелгі аңшылар мен малшылардың өзіндік ғибадатханасы, сыйынатын орны қызметін атқарған деп жорамалдауға болады.

Ақбидайық петроглифтері суреттері

• 
  Ақбидайық. Петроглифті жартастың жалпы көрінісі.
• 
  Жылқылар мен бұқа бейнесінің композициясы.
• 
  Ақбидайық. Бұғы бейнесі.
• 
  Ақбидайық. Бұғылар мен жылқылар бейнесінің композициясы.