Байжігіт Тоқтарқожаұлы

Бәйжігіт Тоқтарқожаұлы (шамамен 1519 — 1608) — би, шешен, батыр, ел билеушісі. Орта жүз құрамындағы қалың Найман тайпасының Қаракерей руының Мейрам бөлімінен шыққан. Түркістан маңында дүниеге келген.

Өмірбаяны

Шешесі — Найманның қаракерейінен шыққан Байыс батырдың қызы Мақта (кейбір деректерде Ақмақта) ақын болған. Бәйжігітке шешендік, ақындық анасынан дарыған. Байыс биден билік, шешендік өнерді жастай тағылым алған Бәйжігіт би 14 жасында билік айтады. Халыққа ділмарлығымен, ақыл-парасатымен, әділдігімен танылған oл “Ұлыс биі” атанады. Бәйжігіт биден Жұмық, Тоғас, Мәмбет, Алыс, Қарақұрсақ, ал Мәмбет ұрпақтарынан Қабанбай батыр тарайды. Бәйжігіт биден тарайтын ұрпақ, негізінен, Шығыс Қазақстанның Тарбағатай, Мақаншы, Алматы облысының Алакөл өңірін, Шыңжаң өлкесін (Қытай), кейбір аталары Түркияға кетіп сол жерде қоныстанған. Жасынан билікке араласады. Содан ұзақ жылдар бойы Қаракерейде Мұрын елін билеп, өзінің әділдігі, ділмарлығы, ақыл-парасатымен әділетті "Ұлыс биі" атанған. Бәйжігіт биден Тоғас, Жұмык, Мәмбет аталары. Жұмықтан Қожан батыр, ал Мәмбет ұрпағынан атақты Ерасыл Қожағұлұлы Қабанбай батыр тарайды. Қаракерей Қабанбайдың жоңғар басқыншылығы кезінде Абылай ханның Бас батыр қолбасшысы болғаны аян. Соңғы Байжігіттің ұрпақтары Ұлыбританияда, Германияда, Швейцарияда тұрады. Бірақ Қазақстанда бұл туралы білмейді. Олар 2000 жылдардан кейін Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін қоныс аударған.

Қазақ шежіресінде жеті Байжігіт

Қазақ шежіресінде жеті Байжігіт кездеседі. Олардың бәрі шетінен би, шешен, ақын, жырау, күйші болыпты делінеді. Ал, Қазақ Совет энциклопедиясында (2 т.) екі Байжігіт аталады. Бірі - Сіргелі тайпасынан шығады. Ол Байжігіттен Амалдық, Көшімбай, Келімбет, Оразымбет ұрпақтары таралады. Екінші - Найман тайпасына жататын ру. Байжігіттерді жіктеп беретін тағы бір дерек бар. Ол халық сазы аспаптар мұражайының аға ғылыми қызметкері Омар Қаймолдаұлының талдауы. Ол былай жазады: -Біріншісі - "Ұлыс биі", Байыс қызы Ақмақта ақыннан туған екі ұлдын бірі Байжігіт. Нағашы жұрты Төлегетайдың Қаракерей тайпасының тізгінін ұстаған биі, ал Жанжігіт әкесіне еріп Хиуа, Хорезм, Самарқан маңында ірге тепкен. Үрім-бұтағы осы күні бар. "Ұлыс биі" аталған Бәйжігіт дүниеден қайтқанда бәйбішесі былай дей жоқтау айтыпты деген сөз бар: - Бісміллә сөзден бастайын, Асығыс айтып саспайын. Бұлаңдап жүрген бағланым, Қысқа болды-ау ғұмырың, Аяққа кұйған астайын Құдай қосқан қосағың. Зарлап қалды-ау жастайын. Бес атаның баласы Мына бір сөзге қарашы! Сенген жаксың кеткен соң, Кімге сеніп жүрсіңдер? Алыстап бара жатыр ғой, Ағайынның арасы. Артықша туған арыстаным Мақшарда біткен жарасы. Әуедегі жұлдызым Су ішінде кұндызым Ай касында Шолпаным Хан қасында сұлтаным! Суытып қойған тұлпарым Тұғырдағы сұңқарым Төрге шықса төбедей. Төбеге шықса төредей. Саяға кеп шақырсам, Келер ме екен құрмалым. Тарбағатай, Алатау, Асуыңдай бел еді, Көз жеткісіз дариядай, Айдыны терең мол еді. Садаққа салған саржа оқ Жебесіндей ер еді Садаққа салған саржа сым, Тартпай да, шаппай бүлінді. Жау май да шашпай аспаннан, Басыма түман ілінді. Бір мен емес жылаған, Елдің бәрі егіліп Көзінің жасын бұлаған. Қадірің жұртқа білінді, Бес байыстың баласы, Мына бір сөзге қарашы. Қос қалқам қалды артында, Көзінін аты мен қарасы. Нағашын сенің Шаянбай, Қайын атаң Баянбай, Бес атаның қамқоры. Өзің сапар шеккен соң, Жұртыңа тықыр таянды-ай! Аңырап қалды артыңда, Таңдап алған зайыбың Байжігіттін ішінде Баянбай еді қайының. Алтыннан ер боятып, Жібектен таққан айылын. Жылаудан жұртым пайда жоқ, Артының берсін қайырын. Бас, бас, өлім, бас өлім, Бәрін де алған осы өлім. Арғын, Найман жиылса, Суырыла шыққан көсемім, Қара тілге дес бермей, Сөз сөйлеген шешенім. Жыладың деп сөкпегін, Қанеки, менің еселім?.. Екіншісі - "Қара таңдай" атанған шешен Байжігіт. Үшіншісі - "Суырыпсалма" атанған Байжігіт Ұбайұлы, уақ ұлысынан шыққан жырау. Төртіншісі - "Қос жетім" атанған, Байжігіттер. Бесіншісі - XVII ғасырда Көрпебай батыр бастаған, "Бес қасқа" атанған бес батырдың бірі Байжігіт Рыспетекұлы. Алтыншысы - ұлы Абайдың замандасы, "қасқа жорға" атанған XIX ғасырдағы Байжігіт Сүйіндікұлы, Абылайдың "Тоғыз тарау, тоқсан толғау" атты күйлерін әйгілеп, мадақ тұтқан домбырашы. Жетіншісі - "Қос міскер" атанған шеберлер, домбыраны бітеу ағашты қуыстап шабатын ағайынды, жол жорғалы Байжігіт және Ержігіт Мұсабек- ұлдары".

Байжігіт Тоқтарқожаұлының әділ билік, адалдық жөнінде айтқан терме, толғау, нақылдары

Байжігіт Тоқтарқожаұлының әділ билік, адалдық жөнінде айтқан терме, толғау, нақылдары жинақтала қоймаған. Ел аузында айтылып жүрген бірлі- жарымы мыналар: Әділ бидің алдынан іс кетпейді, Жәбірлікті бекерге істетпейді. Ердің кұнын екі ауыз сөзбен шешіп, Абыройын кісінің еш төкпейді. Қылар жақсы түймеден түйедейді. Жөнін тауып әр істі жүйелейді. Жаман болса төреңіз ептей алмай, Ақ ісіңді қаралап күйелейді. Дұшпандарды әділ би дос қылады Жаман би дауыңа дау костырады. Бұл бір мақал киікті ата алмаған. Атамын деп киікті бостырады. Жақсы менен жаманның наркы баска,Айта берсең бірталай сөз болады

• Қараша үй екен деп, Көп ауыл дан қашпаңыз. Тамаша үй екен деп Бай отауына қадам баспаңыз.

• Құм үстінде ине сабақтама, Түсіп кетсе табылмас. Қонған үйді бір күнде адақтама,

Қоналқы ертеңге табылмас.

• Берекесі кеткен ауылдың - Айтқаны өсек болар. Жатқаны төсек болар, Берекелі ауылдың - Айналдырғаны шаруа болар, Еккені тары, жегені жарма болар.