Батудың (Батый) орыс жеріне жорығы

1236 жылдың соңында Бату әскерлері Еділ өзенінің жағасына келіп, Бұлғар елін жаулап алды. 1237 жылы Еділ мен Дон өзендерінің аралығындағы қыпшақтарды тізе бүктіріп, 120-140 мың әскермен орыс жеріне шабуылға дайындалады. Моңғол-татар шапқыншылығы қарсаңында Орыс жері жеке кінәздіктерге бөлініп жатты. Бытыраңқы кінәздіктердің Бату әскерлеріне қарсы тұруы оңай емес еді. Әскери күш жағынан да моңғол-татарлар артық болатын. Әсіресе моңғол-татарлардың атты әскері өте қуатты еді. Батудың соғыс өнерінде бұрыннан пайдаланып келе жатқан, қала бекіністерін бұзатын жеңіл құралдары болды. Бұл құралмен орыс қалаларының ағаштан салынған бекінісін бұзу қиынға түспейтін. Бүған қосымша Бату әскерлері соғыс жүргізудің неше түрлі әдістерін меңгерді. Сөйтіп жолындағының бәрін жайпаған Бату 1237 жылдың қысында қалың қолын Еділ өзенінен өткізіп, Рязань қаласына келіп жетті. Қыста шабуыл жасауды күтпеген рязаньдықтар айтарлықтай қарсылық жасай алмады. Бес күн бойы монғол-татар әскерінің шабуылына тойтарыс бергенімен, басқа жақтан көмек келмегендіктен, Рязань қаласы құлап, жау қолына көшті. Келесі кезек орыстың ірі Владимир-Суздаль кінәздігіне жетті. Алғашқы шайқас Ұлы Владимир кінәзі Юрий Всеволодович әскерлерімен болды. Монғол-татар әскерлері Коломно каласы түбінде кінәз Юрийдің әскерін талқандады, Мәскеу және Клязьма өзендерінен өтіп, бес күн қарсылықтан кейін Мәскеу қаласын алды.

1238 жылы 4 ақпанда Бату Владимир қаласын қоршайды. Қала халқы айтарлықтай ерлік көрсетеді. Бірақ үш күннен арыға шамасы келмеген қаланы қорғаушылар жеңіліс табады. Моңғол-татар әскері осылайша Ростов, Суздаль, Ярославль, Кострома, Углич, Тверь сияқты 14 қаланы бағындырып, Владимир кінәздігінен Новогородқа қарай бағыт алады. Бірақ көктемнің ерте шығуы, орманды және батпақты Новогород жері алға қарай жүруге қиындық тудырады және монғол-татар әскерлерінің де ұзақ соғыстан қажығаны сезіледі. Сондықтан Бату әскерлерін оңтүстікке қарай бұрады. Жолында кездескен қалалар мен ауылдарды жаулап алып, 1240 жылы Киев қаласына келіп жетеді. Киев қаласын қорғауды Даниил мен Дмитрий кінәздер өз қолдарына алады. Қала халқы өз қаласын айтарлықтай ерлікпен қорғайды. Қала бекінісін бұзып кіру монғол-татар әскерлеріне оңайға түспейді. Киев қаласы сегіз күн қарсылық көрсетеді. Күштің тең болмауы, кінәздіктердің дер кезінде күш біріктіре алмауы Киев кінәздігінің жеңілуіне әкеп соқтырады. Монғол-татар шапқыншылары Киев қаласын талқандап, ежелгі ескерткіштердің көбін жойып жібереді. Киев қаласын алғаннан кейін Бату әскерлері Галич-Волынь кінәздігіне аттанады. Батыс орыс жерін жаулап алғаннан соң Польшаға, Чехия мен Венгрия жеріне баса-көктеп кіреді. Алайда бірнеше жылға созылған жорықтардан әбден қажыған Бату әскерлері Еуропа елдеріне одан әрі ендеп кіре алмайды. Бату әскерлері Еділ өзенінің төменгі сағасына оралып, осында 1243 жылы Сарай-Бату қаласын салғызады. Алтын Орда мемлекетін құрады. 1240-1480 жылдар аралығында Орыс жеріне монғол-татар үстемдігі орнайды.

Алтын Орда мемлекетінің құрылуы

Алтын Орда Бату (1227-1255) кезінде жерін кеңейтіп, Ертіс өзенінен Дунай өзеніне дейінгі ұлан-байтақ өңірді қол астына каратты. Сарай-Бату қаласының алтынмен аптап, күміспен күптеген сән-салтанатты хан сарайында төңіректің төрт бұрышынан келген саудагерлер жиналатын сауда алаңы болды. Бату өзіне арнап астана құрып, сарай салдырғанымен, уақыттың көбін ұлан-байтақ қазақ сахарасындағы жайлауларда өткізіп отырды. Алтын Орданың астанасы алғашқы кезде Сарай-Бату қаласында (қазіргі Астрахан қаласы маңында) болды. Кейінірек Сарай-Беркеге көшірілді. Бату хан Шығыс Еуропаға жасаған жеті жылдық (1236-1242) жорығынан кейін, Сырдария алабынан Балқаш көліне дейінгі байтақ жерді ағасы Орда-Еженге берді. Бұл Ақ Орда деп аталды. Арал теңізінің солтүстігіндегі жерлерді інісі Шайбаниға берді. Ол Көк Орда деп аталды. Алтын Орда, Ақ Орда, Көк Орданың неге бұлай аталуы туралы XVI ғасырда жазылған Өтеміс қажының «Шыңғыснама» кітабында былай деп жазылған: «Жошы өлгеннен кейін Орда-Ежен мен Бату монғол ұлысын басқару билігіне таласып, шеше алмағаннан кейін атасы Шыңғысханға келеді. Шыңғысхан немерелерінің ойың тыңдап болғаннан кейін үш киіз үй тігуге бұйрық береді. Біріншісі - ак киізден, алтын босағалы ақ үй - Саинханға (Батуға), екіншісі - күміс босағалы ақ орда - Орда-Еженге, үшіншісі - боз киізден, болат босағалы көк орда - Шайбаниға арналады. Осылайша Шыңғысхан үш немересіне билікті бөліп береді. Алтын Орда - Батуға, Ақ Орда - Орда-Еженге, Көк Орда Жошының бесінші баласы Шайбаниға тиеді». Алтын Орда хандығы феодалдық мемлекет еді. Алтын Орда мемлекетінде өмір сүрген халықтардың даму дәрежесі әркелкі болды. Орыс жерінің халықтары Еділ алқабындағы отырықшы-егінші шаруашылықпен айналысты. Алтын Орданың қол астындағы түрік тектес халықтар көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданды. Түрік тектес тайпалар құрамында қыпшақ, қаңлы, арғын, найман, қоңырат, керей, уақ болды. Алтын Орданың мемлекеттік құрылымы әскери негізде құрылды. Хан барлық қарулы күштердің қолбасшысы саналды. Бектердің құрылтайы мемлекет билігінің бір сатысы саналды. Шешуші кезеңдерде құрылтай шақырылып, мемлекет тағдырына қатысты, маңызды саяси, әскери мәселелер шешілді. Алтын Ордаға бағынышты аймақтарды басқару үшін өкіл әкімдер - дарғы бектері мен тамғаш және басқақтар тағайындалды. Олардың басты міндеті жергілікті халықтарды билеп-төстеу, олардан хан қазынасына алым-салық жинау еді. Алтын Орда езгісіне тап болған Орыс жері талан-таражға түсіп, шаруашылығы күйзеліске ұшырады. Алтын Орда мемлекетінде егіншілер мен малшылардан алынатын алым-салықтың екі түрі «қалан» және «қапшуыр» деп аталды. «Қалан» салығы бойынша егіншілер жыл сайын өнімнің оннан бірін салық ретінде қазынаға тапсырды. «Қапшуыр» салығы тәртібі бойынша малшылар жыл сайын мал басына салық төледі. Орыс кінәздері өз дербестігінен айырылып, ханға бағынышты күй кешті. Олар Алтын Ордаға көп сый-сыяпат апарып, ханға сәлем беріп, тәжім етуге тиіс болды. Оларды кінәз ету-етпеу ханның еркінде еді. Хан кінәз қойған адамына ерекше құжат - жарлық берді. Осындай жарлық алған адам ғана кінәз болып есептелді.

Бату ханның Киевті алуы

Орыс жылнамасы бойынша 1240 жылы Бату хан қыруар әскерімен Киев каласына келіп, оны қоршап алды. Барлық жерде татарлар қаптап кетті... Қорған бұзғыш қондырғы-қарулар күні-түні (қабырғаны) дамылсыз соққылаумен болды, ал қала халқы қатты қарсыласты. Өлген адам көп болды, қан судай ақты. Қорған бұзғыш қару арқылы қала қабырғасын бұзып, жау қалаға кірді. Садақ оғынан күн көрінбей қалды. Түн болды. Қала халқы осы түні ескі қамал қабырғаларының керегесінен жаңадан қоршау салып үлгерді. Таңертең кескілескен үрыс болды. Сөйтіп қала халқы жеңілді. Жаралы кінәз Дмитрийді Батуға алып келді, Бату оның ерлігіне риза болып, өлтіртпеді...