Бесбалық

Бесбалық, Бишбалық, Бэитиң — орта ғасырлардағы көне түркі қаласы. Орны қазіргі Қытайдағы Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы Жемсары ауданының солтүстігінде 12 км жерде. Қытай деректері бойынша, қала негізі ғұн-үйсін заманында қаланған. Ол кезде Жинманчэң (Жем, Жемсары) қаласы батыс түркі жабғұсы Ашина Хэлудің ордасы болып тұрған кезде Кэханфутчэң, яғни, Қағанбуд немесе Қағанбоғда қаласы деп аталған.

• 702 жылдан бұл өңірге бақылау орнатқан Таң империясы қаланы Бэитиң (Солтүстік Орда) деп те атаған. Бесбалық атауы алғаш рет Күлтегін ескерткішінде кездеседі.
• Қала 8 ғасырға дейін алдымен басмылдардың, онан кейін қарлұқтардың ордасы болды.
• 720 ж. Білге қаған бастаған шығыс түркілер өзіне қаратты,
• 760 ж. тибеттіктер уақытша жаулап алды.
• 840 жылдан кейін Бесбалық Моңғол даласынан қоныс аударған ұйғырлар құрған Идиқұт хандығының жазғы ордасы ретінде бірнеше ғасыр көркейіп, гүлденді.
• Қаланың орнын 20 ғасырдың басында Жапонияның Отани экспедициясы, ағылшын археологы А. Стейн және 1928, 1979 — 87 ж. Қытай археологтары зерттеді.

Қала орны ұзынша төртбұрышты, ішкі қамал мен сыртқы қорғаннан тұрады. Сыртқы қорғанның ұзындығы 4596 м, ішкі қамалдың ұзындығы 3003 м, биіктігі 2 — 5 м. Қорған мен қамал сыртын айналдыра қорғаныс орлары қазылған. Қазба жұмыстары кезінде қала жұртынан қыш және фарфор ыдыстардың сынығы, мыс теңге, қола айна, кірпіш-жапқыштар, т.б. көптеген тұрмыстық-сәндік бұйымдар мен еңбек құралдары табылды. Қорған ішінде қираған жұқанасы ғана қалған сарай-ғимараттардың, будда ғибадатханаларының болғаны анықталды. Қала батысынан 2 км жерде Идиқұт мемлекетінің хан әулеті салдырған будда ғибадатханасы жақсы сақталған, оның аумағы 70,5-43,8 м. Орталық сарай мен үңгір-ғибадатханаларда түрлі мүсіндер қойылған, қабырғаларына діни мазмұндағы суреттер мен ұйғыр, қытай тілінде жазулар шекілген.

Бесбалық Шыңғыс хан шапқыншылығынан кейін де Шағатай ұрпақтарының билігінде ұзақ уақыт болып, 14 ғасырдың соңында Әмір Темірдің шығысқа жорықтары кезінде қирады. 15 — 16 ғасырларда Бесбалық Моғолстан патшалығының бір аймағы ретінде жиі аталады. Ұлы Жібек жолының солтүстік тармағының аса ұрымтал тұсына орналасқан, Қытай, Қазақстан, Моңғолия және Шығыс Түркістанды бір-бірімен байланыстырған ежелгі Бесбалық өзінің бай салтанатымен мың жарым жылдай өмір сүріп, түркі халықтарының саяси тарихы мен мәдени өмірінде елеулі рөл атқарды.