Болу (философия)

Болу (Existence, "Экзистенция", кейде "Бар болу", "Барлық") — Болушының физикалық, немесе психикалық шындығының болу, орындалу, іске асу нақтылығы, объективті шындықтың өмір сүру, бар болу фактісі мен күйі. Болу сөзі әдетте бір нәрсенің растығын да, кеңісьік пен уақыттағы шынайы халін де, терең ішкі қасиеті мен мәнін де білдіреді. Философияда ол болмыстың (being) онтологиялық қасиетін көрсетеді. Мысалы адам жаһанда болушы ретінде онтологиялық болады, оның болуы болмысқа сай, сыртқы мүмкіндікке орай оның ғұмыры болып орындалады. Демек, болу әрі нақты реалдықты да, әрі потенциялды мүмкіндікті де қамтиды; өзгеріс, уақыт, кеңістік, мән, қасиет... секілді ұғымдар болуды тануға көмектеседі.

Этимологиясы

"Болу" сөзі түркі қазақ тілінің төл сөзі. Ол және оның түрлі грамматикалық нұсқалары күнделік тілдік коммуникацияда, әдебиетте, философиялық түсіндіруде жиі қолданылады. Батыстық тіл мәдениетінде Existence делінеді, ол ортағасырлық Латын тіліндегі existentia/exsistentia сөздерінен шыққан. Болу мен Экзистенция (Existence) тұтастай бір сөз деуге болмайды, бірақ латын сөзінің мағынасы шамамен Болу сөзіне ең жақын келеді. Сондықтан аударма жасаған кезде контекстегі мағынаға қарау керек.

Философиялық контексте

Болу ұғымы метафизикадағы, тіл философиясындағы және философиялық логикадағы маңызды әрі шүңет мәселелерден бастау алады. Мұнда мынадай екі сауал бар: Болу дегеніміз қасиет пе, әлде нәрсе ме? Егер болу нәрсенің қасиеті болса, онда болу қасиеті жоқ нәрсе бар ма? Әрине, бұл сұрақтарға әртүрлі философиялық пікір желілері әртүрлі түсіндіру ыңғайын береді, және маңыздысы Қасиеттің, Нәрсенің не екендігі туралы түсінік жауапқа үлкен әсерін тигізеді.

Реализм бағытындағы философия бойынша материя мен энергия болудың негізі, барлық нақты болып жатқан нәрсе материалдан құралады, барлық әрекет энергия шығындайды, барлық құбылыстар (сана құбылысы да) тегіс нақты шынайылықтың нәтижесі, табиғи заңдар мен таңдаулар болуды іске асырады деп есептейді. Көбіне олар болу, болмыс (Being) және шындықты (reality) бір нәрсе деп қарауға, немесе болу дегеніміз болмыстың болуы ретіндегі шындық деп тануға бейім.

Идеализм бағытындағы философия бойынша, ойлар мен идеялар болуда, ал материалдық әлем соның көрінісі, шынайы нәрсе емес деп есептейді. Идеализмде болу көбінесе трансценденттікке (болудан жоғары шындық) салыстырмалы айтылады. Эпистемологиялық идеализмнің бір түрі ретінде рационализм болмыстың болуын тануға болады және ол ақылға сай деп түсіндіреді, әрі барлық зат ақыл жібіне байланған, заттарды сол жүйелеп, тәртіпке келтіріп, болдырады деп есептейді. Олар бойынша, барлық құбылыс (сана құбылысы да) тегіс өзіндік заттың (the thing-in-itself) сыртында жатқан ноуменді (noumenal) әлем таңбасын түсінудің нәтижесі деп есептейді.

Діни схоластика бойынша, заттың болуы оның өз мәнінен емес, сыртқы Құдайдың жарату еркінен деп есептейді, болу мен мән дихотомиясы бейнелеген дүние жаратылуындағы дуализмді тек Құдай көмегімен шешуге тырысады.

Эмпирицизм бойынша, жеке фактілердің болуы ешқайдан (Құдайдан, не ақылдан) бастау алмайды, ол біздің тәжірибемізде болып жатқан нақты шындық деп есептейді.

Онтологияда болудың анықтамасын беру өте маңызды және іргелі тақырыптардың бірі болып, ол табиғи болмысты, болуды және жалпы шындықты философиялық зерттеуді де, сондай-ақ болмыстың негізгі категориялары мен олардың қатынасын философиялық зерттеуді де қамтиды.

Заманында метафизиканың зерттеу тізімінде болған, кейбір сауалдар қазір онтологияға тән болды, мысалы заттың болуы, немесе бар екендігі, сондай-ақ бұл заттың қалай иерархиялық жолмен топтасып, өзара байланысатыны, қалай ортақтыққа және өзгешелікке ие болатыны қатарлылар.

Хайдеггердің фундаменталды онтологиясы бойынша, болу (existence) бәрінің болуы болса, ал ғұмыр (экзистенз, existenz) тек адамның ғана болуы. Мысалы тас, тау, жұлдыз секілді физикалық заттарда ғұмыр (existenz) жоқ, олар қалыптасып біткен, орындалып болған нәрселер. Тек адам ғана ғұмыр кешіп, өзін еркін жаратып, өзгеше болады, яғни жаңарып, жаңа нәрселер жасап, өз мәнін де өзгертіп, жетіліп, не құлдырап, таңдау жасап..., мәңгі тұрақтаспайтын болмыстық шындықты бейнелейді.