Буынаяқтылар типіне жататын жәндіктер

Буынаяқты жәндіктердің арғы тегі көпқылтанды буылтық құрттар деп есептеледі. Буылтық құрттардан негізгі айырмашылығы - денесі хитинді затпен қапталған. Хитин дегеніміз - жасуныққа ұқсас ағзалық зат. Шаян- тәріздестерде хитинге әктенген заттар сіңеді. Ал өрмекшітәріздестердің, бунақденелілердің хитинінде нәруыз көбірек болады. Жабынның ішкі жағынан жеке будаланған тері-бұлшықет қапшығының бұлшықеттері бекінеді. Соның нәтижесінде дене бөліктері біріне-бірі тәуелсіз, дәлме-дәл, өте шапшаң және тиімді қозғалыс жасай алады.

Құршаян

Буынаяқтылардың сыртқы хитинді жабыны өте жеңіл. Сондықтан буынаяқтылар салмағы ауыр бақалшақты ұлулардан әлдеқайда оңтайлы қимылдайды. Хитин берік болғандықтан, созылмайды. Буынаяқтылар денесі өскенде хитинді жабын мезгіл-мезгіл денеден сыпырылып, түлейді. Хитинді жабынның қалың-жұқалығы барлық жәндіктерде біркелкі емес. Өзеншаяны, таңқышаян жабыны, қоңыздың қатты қанаты және жабыны өте қалың. Ал маса,шыбын тағы басқа жәндіктердің жабындары жұқа болады. Мұндай жабындар буылтық құрттардың жабынынан беріктігімен, ылғал өткізбейтіндігімен ерекшеленеді. Буынаяқтылар бастапқы даму кезінде жиі-жиі түлейді. Ересек жәндіктер өте сирек немесе мүлде түлемейді.

Шаянтәріздестер класы

Кене

Олар суда тіршілік ететіндіктен, желбезек арқылы тыныс алады. Асшаян, өзен шаян, таңқышаяндар денесінің бас пен көкірек бөлігі тұтасқан. Ол баскөкірек және құрсақ бөліктерінен құралады. Жүрегі және қан тамырлары қанды дене қуысына айдайды. Сондықтан, қантарату жүйесі тұйықталмаған - ашық жүйелі. Зәршығару жүйесі бездер арқылы жүзеге асады. Ол дененің (өзен шаян) бас бөлігінде орналасады. Жуйке жүйесі шұбалшаңға өте ұқсас, бірақ күрделірек құрылыста. Көру, иіс сезу, сипап сезу және тепе-теңдік сақтау мүшелері едәуір дамыған. Шаянтәріздестердің басым бөлігі дара жынысты және олар жынысты жолмен көбейеді. Орташа және ірі денелі шаянтәріздестер (таңқышаян, отар, асшаян,өзеншаян) құрттарды, ұлуларды, балықтарды, өсімдіктерді қорек етеді. Сонымен бірге балықтардың, бақалардың, басқа да су жануарларының өлексесін жеп, табиғатта санитарлық рөл атқарады. ұсақ шаянтәріздестер (су бүргесі, циклоп) өте ұсақ қоректік бөлшектерді, ұсақ ағзаларды қорек етеді. Өздері балықтарға жем болады. Балықтардың желбезектерінде паразиттік жолмен тіршілік ететін түрлері де бар. Циклоптар кейбір құрттардың дамуына аралық ие болып табылады.Шаян суда құрсағын алға қаратып, оны бас көкіректің астына қарай бүгіп, қайта жазады.Шаяндардың қантарату жүйесі тұйықталмаған - ашық жүйелі болады. Ірі теңіз шаяндарының қанының түсі көк болады.

Өрмекшітәріздестер класы

Олар - құрлықта тіршілік ететін буынаяқтылар. Бұл класқа жататын жәндіктердің денесі екі бөліктен тұрады. баскөкірек және қарсақ бөлімінен тұрады. Бұларда мұртша болмайды. Жабыны үш қабатты. Ол жәндіктің денесін судың булануынан қорғайды. Бұлардың дене қуысы аралас қуысты, сондықтан қантарату жүйесі ашық жүйелі. Өрмекшітәріздестердің баскөкірек бөлігінде 6 жұп аяқ орналасады. Бірінші жұбы - күйісаяқ; екінші жұбы - тұтқыаяқ; қалған 4 жұбы - жүруге арналған аяқтар. Сөйтіп, өрмекшітәріздестерде жүретін 8 аяқ болады. Ал құрсағында ешбір аяқ орналаспайды және көпшілігінде буылтықсыз, тегіс болып келеді. Өрмекшітәріздестердің көпшілігі сатанбез және мальпигий тамырлары арқылы қажетсіз заттарды бөледі. Бұлар құрлықта тіршілік етеді. Өкпе қапшығы және демтүтік (трахея) тынысалу мүшелері болып табылады.

Caption text

Демтүтік — жәндіктің құрлықта өмір сүруге бейімделуінің нәтижесінде пайда болған жаңа түзіліс. Өкпе - желбезектер туындысы. Өрмекшітәріздестер тек қоймалжың күйдегі қоректі ғана пайдалана алады. Сондықтан олжалаған жәндігінің денесіне нәруызды ыдырататын бауыр мен сілекей безінің сөлін енгізеді. Қоймалжыңданған қоректі жұтқыншағымен сорады. Тамақтың денеден тысқары қоймалжың күйге ауысып қорытылуы астың ішектен тыс қорытылуы деп аталады. Бұл - бұған дейінгі жәндіктерде байқалмаған құбылыс. Өрмекшітәріздестерде құрсақ жүйке тізбекшесіндегі жүйке түйіндерінің іріленуінен түйінді жуйке жүйесі түзіледі. Сезім мүшелерінің құрылымы едәуір күрделі. Өрмекшітәріздестер - дара жынысты, іштей ұрықтанады. Аналықтары жұмыртқа салып, жұмыртқадан ұрпақтары тікелей дамиды.

Өрмекшітәріздестер - жыртқыш, паразит. Кейбіреуі қан сорады (кене). Көпшілігі өсімдік және бунақденелілермен қоректеніп, олардың табиғаттағы санын реттейді. Енді біреулері шағыл (қарақұрт, бүйі, құршаян), адам мен үй хайуанаттарына үлкен қауіп төндіреді. Өрмекшітәріздестер - құрлықта өмір сүретін жәндіктер. Терісі - үш қабатты. Жабынында улы және өрмек тоқитын безі болады. Көздері - қарапайым құрылыста. Зәршығару мүшесі - мальпигий түтігі. Дара жынысты. Асты ішектен тыс қорытады. Жұмыртқа арқылы көбейеді. Тірілей туатын түрлері де бар (кенелер). Аяғы бунақтардан тұратын жәндіктер буынаяқтыларға жатады. Оның үш класы бізге көбірек таныс. Олар: шаянтәріздестер, өрмекшітәріздестер және бунақденелілер класы. Шаянтәріздес жәндіктер суда өмір сүреді. Сондықтан олар желбезек арқылы тыныс алады. Денесі екі бөліктен - баскөкірек және құрсақтан құралады, қантарату жүйесі - ашық жүйелі. Зәршығару жүйесі бездер арқылы жүзеге асады. Көру, иіс сезу, сипап сезу, тепе-теңдік мүшелері едәуір дамыған. Басым бөлігі дара жынысты. Жыныстық жолмен көбейеді.