Бір құрамды сөйлем

Бір құрамды сөйлем - тұлғалық құрылымы жағынан бiр ғана предикативтiк бас мүшелi құрылымда келiп, екiншi бас мүшемен толықтыруды мағынасы қажет етпейтiн жай сөйлем түрi.

Бір құрамды сөйлемге тiрек болатын бас мүшенi я бастауыш, я баяндауыш деп айырып қарауға келмейдi. Субъектi мен предикаттың мәндерi бiртұтастықта келетiндiктен, бұл мүшенi "субъектi — предикаттық" немесе жай ғана "бас мүше" деп атауға болады. Бұл бас мүше iс-әрекеттi, құбылысты немесе затты бiлдiрiп қана қоймайды, олардың шындық болмысқа қатынасын көрсететiн предикативтiк мәнге де ие болады. Бір құрамды сөйлем синтаксисiн зерттеушiлердiң осы сөйлем типi және оның түрлерi жөнiндегi көзқарастары алуан түрлi. Мыс,жақсыз сөйлем болатындығы және оның бастауышсыз сөйлем екендiгi жайындағы пiкiрлер бұрыннан болғанымен (М.Ломоносов, И.И. Давыдов, Қ.С.Аксаков, А.Қазембек), оны логикалық құрылымы жағынан қарап, қос құрамды деп есептеу идеясы (Е. Ф. Будде т. б.) XX ғасырдың 40-жылдарына дейiн белең алып келдi. Бұл идеяны жақтаушылар қазiр де бар (Ю.М.Костинский, Г.А.Золотова, Б. Тойшыбекова, т.б.). Ал бір құрамды сөйлемнің жақты деп аталатын түрi алғашқы кезде бастауышты түсiрiп айтуға болатын сейлем түрi ретiнде есептелiп (А.А.Потебня, Д.Н.Овсянико-Куликовский, А.А.Шахматов, Т. П.Ломтев), кейiнгi кезде бiрыңғай толымсыз сөйлем қатарында қаралып келдi. Тек 50-жылдардан кейiн ғана (А.М.Пешковский) 1, 2-жақтық жiктеу есiмдерiнен болған бастауышсыз айтылған сөйлемдердi "белгiлi жақты" деп қарауға болатындығы жөнiнде сөз бола бастады, арнайы зерттелдi (В.В.Бабайцева, В.В.Белошапкова).

Түркi тiлдерiнде 60-жылдардан кейiн ғана зерттеу объектiсiне айналды (М.3.Закиев, А. А.Гасанов, У.Б.Алиев, И.X.Ахматов т. б.).

Қазақ тiлiнде бұл сөйлем түрi жайында 90-шы жылдардан кейін сөз бола бастады (Ж. Сәдуақасұлы). .

Кей тiлшiлер олардың өзiндiк айрықша құрылымдық белгiлерi бар деген пiкiрмен (Д.Н.Овсянико-Куликовский, А.А.Шахматов т.б.) жалпылама жақты сөйлем мен белгiсiз жақты сөйлемдi айырып қарамайды. Бұл идея түркi тiлдерiне, соның iшiнде, қазақ тiлiне де әсерiн тигiздi (Ғ.Мадина). Бiрақ, кейiнгi көптеген әдебиеттерде бұл сөйлемдердi жекелей қарау басым болып келедi. Атаулы сөйлемдердi де бір құрамды сөйлем типiне жатқызу және жатқызбау жөнiнде жалпы тiл бiлiмiнде әр түрлi пiкiрлер бар. Осы тұрғыда атаулы сөйлемдi бір құрамды сөйлемнен бөлек қарау қазақ тiл бiлiмiн зерттеушiлері арасында да кездеседi. (Ғ.Мадина, Р.Әмiров, О.Төлегенов). Жалпы тiл бiлiмiне А.А.Шахматов арқылы енген бiр бас мүшелi (Б. қ. с.) сөйлемдерге мына сөйлем түрлерi жатқызылып жүр:

• а) белгiлi жақты сөйлем: -Кетiңiзшi, өтiнемiн (Д.И.);
• ә) жалпылама жақты сөйлем:— Топ iшiнен жалғыз сенi жау алар деймiсiң? (Д.И.);
• б) белгiсiз жақты сөйлем: — Анамен алыспайды да, атыспайды да (Ғ.М.);
• в) жақсыз сейлөм: — Қайта соларға қолы батыл жасты салу керек (М.Ә.).

[Санат: лингвистика] [Санат: синтаксис]

Бір құрамды сөйлем ( орыс. односоставное предложение - бір ғана предикативтік бас мүшелі құрылымда келіп, мағынасы екінші бас мүшемен толықтыруды қажет етпейтін жай сөйлем. Бір құрамды сөйлемде тірек болатын бас мүшені бастауыш не баяндауыш деп апырып қарауға келмейді. Субъекті мен предикаттың мәні біртүтас болғандықтан, олар сөйлемнің субъект-предикаттық сипаты бар бір-ақ мүшесі, яғни бас мүшесі ретінде танылады. Сол себепті Бір құрамды сөйлемді бір бас мүшелі сөйлем деп те атайды. Бір құрамды сөйлемнің түрлері жайында әр түрлі көзқарас бар. Қазақ тіл білімінде сөйлемнің бұл түрі кейінгі кезде ғана зерттеле бастады (Ж. Садуакасүлы. Бір кұрамды сөйлемдер. Алматы, 1996). Бір құрамды сөйлемге мынадай сөйлем түрлері жатқызылып жүр:

• а) бетісіз жақты сөй¬лем;
• ә) жалпылама жақты сөйлем;
• в) жақты (жағы белгілі, сөйлем;
• г) бір кұрамды қаратпа сөйлем. Кейбір ғалымдар субъект те, предикат та бір мүше арқылы берілетінін ескеріп, атаулы сөйлемді де жатқызады (Р. С. Әміров. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1983,54-6).