Бұршақ дәнділер

Бұршақ дәнділер - бұршақ тұқымдасы (Fabaceae, Leguminosae) — шөптесін, бұта және ағаш өсімдіктер. Дәнді бұршақты дақылдарға - асбұршақ, май бұршақ, үрмебұршақ(фасоль), малазықтық бұршақ, бөрібұршақ, жасымық, ноқат және басқалары.

Асбұршақ (сабағы, гүлі, жемісі)

Жалпы сипаттамасы

Дәнді бұршақты дақылдар тұқымында дәнді дақылдармен салыстырғанда ақуыз көп болады. Ақуыз, әсіресе, май бұршақ дәнінде мол(39%), Сары бөрібұршақ дәніндегі ақуыздың мөлшері 36 пайызға, асбұршақ дәнінде 24 пайызға тең. Дәнді бұршақты дақылдардың тағы бір ерекшелігі - олардың ақуыздары тез қорытылып, ағзаға жақсы сіңеді. Майбұршақ дәнінің ақуызының сіңімділігі 89 пайыз, малазықтық бұршақтікі - 87 пайыз, ал жасымық пен асбұршақ дәніндегі ақуыздың сіңімділігі 85 пайызға тең. Ақуызбен қатар, дәнді бұршақ дақылдардың дәнінде майлар мен А, Н, Д, Е, С тобындағы витаминдері бар.

Дәнді бұршақты дақылдардың тамырларында түйнек бактериялары болады. Солардың көмегімен ауадағы бос азоттан дәндері мен вегетативтік мүшелеріне ақуыз түзіп қана коймайды, сонымен қатар топыраққа азот та жинайды.

Көптеген дәнді бұршақты дақылдардың өсу кезеңі қысқа, сондықтан тез өсіп, танапты ерте боматады. Мұның өзі жерді сапалы және уақытылы өңдеуге мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алғанда, дәнді бұршақты дақылдар көптеген ауыл шаруашылық дақылдарына жақсы алғы дақыл.

Бұршақ дәнділер топтары

Дәнді бұршақты дақылдар пайдалану мақсатына қарай бірнеше топқа бөлінеді:

• тағамдық дәнді бұршақтар(асбұршақ(Lens), үрмебұршақ, ноқат)
• малазықтық дәнді бұршақтар(пелюшка, малазықтық бөрібұршақ, малазықтық бұршақ)
• техникалық дәнді бұршақ(май бұршақ)
• аралас пайдаланылатын дәнді бұршақтар(жасымық, ноғатық (Lathyrus))
• жасыл тыңайтқыш ретінде пайдаланылатын бұршақтар(алколоидты бөрібұршақ)

Бұршақ дәнділердің сабақтарының өсу түрлері

Бұршақ дәнділердің сабақтарының өсу түрлеріне қарай әр түрлі болады.

• Малазықтық бұршақ, бөрібұршақ - сабақтарының биіктігі 30-60(100) см. аралығында, жапырақтары күрделі, үш құлақты, гүлдері ұсақ, жемістері- бұршақ. Тік өсетіндіктен мықты келеді, сондықтан олар піскен кезде жатып қалмайды.
• Асбұршақ, үрмебұршақ, жасымық - сабақтары төселмелі, биіктіктері 25-100 см. аралығында,, жапырақтары қос қауырсын пішіндес, оның түбінде 2 жапырақ серігі бар, гүлшоғырлары ақ не жалған шатырша, жемістері - бұршақ. Шырмалып өсетіндіктен оларды жинау қиынға түседі.

Дәнді бұршақты дақылдың белсенді өсетін уақыты - бүрлену, гүлдену кезеңі. Олардың көпшілігі жатып қалуға бейім келеді, піскен кезде шанақ қабы ашылып, дәні шашылып қалады, дер кезінде жинап алмаса, егіннің өнімі төмендейді.

Сыртқы ортаның факторларына қойылатын талаптар

Әр дәнді бұршақты дақылдың сыртқы ортаның факторларына қоятын талабы әр түрлі және олардың өсу мерзімі де әр түрлі.

• Ерте пісетіндер - асбұршақ, жасымық, ноғатық.
• Кеш пісетіндер - малазықтық бұршақ, үрмебұршақ, май бұршақ.

Осы ерекшеліктерін ескере отырып, әр жердің табиғи-климат жағдайларына сай келетін және өнімді көп беретін сорттарды өсірудің үлкен маңызы бар.

• Суыққа төзімді дәнді бұршақтар - жасымық, ноғатық, асбұршақ.
• Жылу сүйгіш дәнді бұршақтар - май бұршақ, үрмебұршақ.

Ылғалды көбірек керек ететін болғандықтан малазықтық, асбұршақ пен бөрібұршақты жауын-шашын мол түсетін аймақтарда егеді. Құрғақшылыққа төзімді келетін дақылдарға ноқат пен ноғатық жатады. Дәнді бұшақты дақылдар гранулометриялық құрамы жеңіл топырақтарда жақсы өседі.

Бұршақты дәнділердің шаруашылықтағы маңызы

Дәнді бұршақ дақылдарының дәні майлар мен әр түрлі витаминдерге бай. Осындай қасиеттерінің арқасында дәнді бұршақты дақылдар тамақ өнеркәсібінде кеңінен қолданылады.
Дәндерінде ақуыз мөлшері көп, сіңімділігі жоғары болғандықтан, бұршақ дәні етке пара-пар деп есептеледі.
Дәнде бұршақты дақылдар - құнды мал азығы, олардың дәнінде, сабағында, жапырағында жеткілікті мөлшерде ақуыз және мал азықтық өлшем бар. Олардың құрғақ шөбінде 8-ден 15 пайызға дейін ақуыз болады.

Дәнді бұршақты дақылдарындағы малазықтық өлшемінің мөлшері:

Бұршақ дәнділер	100 кг дәнінде	көк балаусасында
май бұршақ	138	21
сары бұршақ	112	15
малазықтық бұршақ	109	18
асбұршақ	117	16