Гайана тарихы

Гайана тарихы — 1499 жылы Испандық Алонсо де Охеданың Эссекибо өзенінің сағасына келген кезінен басталады. Бастапқыда аравактар мен кариб тайпалары мекендеген Гайана аумағы көптеген ұлттар мен этникалық топтардың қатысуымен, сондай-ақ Испания, Франция, Голландия және Ұлыбританияның отарлық саясатының ықпалымен қалыптасты. 1966 жылдың 26 мамырында Гайана Ұлыбританиядан тәуелсіздікке ие болды .

Отарлау алдындағы кезең

Гайанаға алғашқы адамдар Орталық Америкадан шамамен 35000 жыл бұрын кірген. Бұл солтүстіктен оңтүстікке қарай америкалық континенттерге қоныстанған Азиядан келген иммигранттардың ұрпақтары болды.

Солтүстік және Оңтүстік Американың басқа аумақтарында да көп ұзамай қуатты өркениеттер пайда болса да, Гайанадағы Үндістер қауымдастығы салыстырмалы түрде қарапайым болып қалды. Христофор Колумб Американы ашқан кезде, Гайанадағы халық екі үлкен топтан тұрды: жағалауда тұратын араваки және ішкі кеңістікті иемденген карибтер. «Гайана» сөзі байырғы халықтардан мұра болып қалған, «сулы аймақ» деген атпен ол Гайана, Суринам (бұрынғы Голландиялық Гвиана) және Француз Гвианасы кіретін аймақты білдірді.

Ғалымдардың болжамы бойынша, аравактар мен карибтер Гайанаға оңтүстіктен Ориноко бассейнінің саваннынан келіп, содан кейін Кариб аралдарына қоныстандыруды жалғастырды. Егіншілік, аңшылық және [[балықшылық] салаларын меңгерген аравактар, аралда алғашқы қоныстанғандардың бірі болды. Бірақ олардың тыныш өмір сүруі материктен келген карибтердің пайда болуымен бұзылды. Кариб басқыншылығы және олардың солтүстікке қарай күшпен ілгерілеуі әлі де пікірталасқа себеп болып отыр. XV ғасырдың соңында карибтер Кіші Антиль аралдарының араваки халқын алмастырды. Олардың қоныстары Гайананың дамуына да әсер етті. Колумбтан кейін келген Испандық саяхатшылар мен қоныстанушылар еркіндік үшін қатты шайқасқан карибтерден гөрі аравактарды оңай жеңді. Бұл қатал теке-тірес Кіші Антиль аралдарында алтынның болмауына байланысты Испандықтардың алдымен Үлкен Антиль аралы мен материкті отарлауына себеп болды. Кіші Антиль аралдары мен Гайанаға қатысты Испандар тек қана бағындыруға тырысты

Отарлық Гайана

Отарлаудың алғашқы кезеңі

Нидерланды 16 ғасырдың аяғында Испаниядан тәуелсіздік алды, ал 17 ғасырдың басында Антиль аралдарындағы ағылшын және француз отарларымен сауда жасап, ірі сауда державасына айналды. 1616 жылы Голландтар Гайана аймағында Эссекибо өзенінің сағасынан жиырма бес шақырым қашықтықта орналасқан алғашқы еуропалық қоныс - сауда бекетін құрды. Содан кейін басқа қоныстар, әдетте, үлкен өзендердің жағалауынан бірнеше шақырым жерде пайда бола бастады. Голландықтар қоныстарының бастапқы мақсаты жергілікті тұрғындармен сауда жасау болды. Көп ұзамай олардың мақсаты аумақты басып алуға өзгерді, өйткені басқа еуропалық державалар Кариб бассейнінің басқа жерлерін отарлай бастады. Гайанаға Испандықтар да үміткер бола тұрсада, голландықтар 17 ғасырдың басында бұл аймақты өз бақылауына алды. Голландия егемендігі ресми түрде 1648 жылы Мунстер шартына қол қоюмен танылды.

Гвиана аймағын бейнелейтін карта шамамен 1649 жылы жасалды. Испания талап еткен аумақ батыста қызыл, голландиялық Гвиана сары түспен, ал оңтүстік-шығысында Португалия аумағы қызыл түспен белгіленген.

1621 жылы жаңадан құрылған голландтық Батыс-Үнді компаниясы Эссекибодағы сауда бекетіне толық бақылау жасады. Бұл голландиялық Эссекибо ретінде танымал коммерциялық концерн колонияны 170 жылдан астам басқарды. 1627 жылы компания Эссекибоның оңтүстік-шығысындағы Бербица өзенінде екінші колонияны құрды. Эссекибо мен Бербице арасында орналасқан Демерара голландтық Батыс-Үнді компаниясының тікелей бақылауындағы жеке колония ретінде 1741 жылы пайда болды.

Голландтық отарлаушылар бастапқыда Кариб аймағымен сауда жасауды алға қойғанымен, олардың иеліктері ауыл шаруашылығы дақылдарының едәуір өндірушілеріне айналды. Ауыл шаруашылығының өсіп келе жатқан маңыздылығын 1623 жылы Эссекибодан алынған 15000 кг темекінің экспортынан көруге болады. Бірақ ауыл шаруашылығы өнімділігінің өсуіне голландтық колонияларда жұмыс күшінің жетіспеуі орын алды. Байырғы халық плантацияларда жұмыс істеуге нашар бейімделді және көптеген адамдар еуропалықтар әкелген аурулардан қайтыс болды. Голландиялық Батыс Үнді компаниясы тез арада отарлаушы экономиканың негізгі элементіне айналған құлдықтағы африкалықтарды әкелуге жүгінді. 1660 жылдарға дейін құлдықта болған халық саны шамамен 2500 адамды құрады, байырғы тұрғындардың саны 50 000-ға бағаланды. Африкалықтар отарлық экономиканың маңызды элементі болып саналса да, олардың еңбек жағдайлары қатал болды. Өлім-жітім деңгейі жоғары болды, ал мұңдай жағдайлар құлдықтағы африкалықтарды көтерілістерге итермеледі. Көтерілісшілер Британия, Франция, Синт-Эстатиус тәрізді көрші Еуропа отарларының әскерлерінің көмегімен жеңіліске ұшырады.

Британдық басқаруға көшу

1746 жылы Голландия билігі Кіші Антиль аралдарындағы британдық плантация иелері нашар топырақ пен эрозиядан зардап шеккендіктен Демерара өзенінің маңынан британдық иммигранттар үшін аумақ ашты, көпшілігі топыраққа бай голландтық колонияларға тартылды. Британдық азаматтардың ағыны сонша көп болып, 1760 жылы ағылшындар Демерараның еуропалық халқының көпшілігін құрады. Плантация иелерінің үштен екісі әлі де голландтықтар болғанымен, 1786 жылы осы голланд колониясының ішкі істері Британдықтардың бақылауында болды.

Британдық Гвиана картасы.

Демерара мен Эссекибода экономикалық өсу қарқыны жоғарылағандықтан, плантаторлар мен голландтық Батыс-Үнді компаниясы арасында шиеленістер бола бастады. 1770 жылдардың басындағы әкімшілік реформалар мемлекет шығындарын едәуір арттырды. Компания мезгіл-мезгіл осы шығындарды жабу үшін салықтарды көтеруге тырысты, сол арқылы плантаторлар тарапынан қарсылыққа ұшырады. 1781 жылы Голландия мен Ұлыбритания арасында соғыс басталды, нәтижесінде британдықтар Бербис, Эссекибо және Демерараны жаулап алды. Бірнеше айдан кейін Франция Голландиямен одақтаса отырып колонияларды басып оларды бақылауға алды. Француздар екі жыл басқарып, осы уақыт ішінде олар Демерара өзенінің сағасында Лонгхэмпс атты жаңа қала салды. 1784 жылы голландиялықтар билікті қайтарып, олар өз отарлық астанасын Лонгшамға ауыстырып Стаброк деп атауын өзгертті. 1812 жылы астананы британдықтар Джорджтаун деп өзгертті.

Голланд билігінің қайта оралуы Эссекибо және Демерара плантаторлары мен голландтық Батыс-Үнді компаниясы арасындағы қақтығысты жандандырды. Құл салығын ұлғайту және олардың колониядағы сот және саяси кеңестердегі өкілдігін азайту жоспарларына алаңдаған колонизаторлар Голландия Үкіметіне олардың шағымдарын қарау туралы өтініш білдірді. Жауап ретінде арнайы комитет тағайындалып, ол "Қалпына келтірудің тұжырымдамалық жоспары" деген құжат жасауға кірісті. Бұл құжат Конституциялық реформаларға шақырды және кейінірек Британдық үкіметі құрылымының негізіне айналды. Жоспар шешім қабылдаушы органға Саяси сот деп аталуды ұсынды. Сот жүйесі екі сот төрелігінен тұруы керек, олардың біреуі Демерараға, ал екіншісі Эссекибоға қызмет етеді. Саяси соттың және сот төрелігінің құрамына компанияның лауазымды тұлғалары мен жиырма бестен астам құл иелері болған колониялар кіреді. Бұл жаңа жүйені іске асыруға жауапты голландтық комиссия Голландияға Батыс-Үнді компаниясының әкімшілігі туралы жағымсыз есептермен оралды. Осылайша, компанияның жарғысы 1792 жыл біткенше рұқсат етілді және "Қалпына келтірудің тұжырымдамалық жоспары" Демерара мен Эссексибода қолданысқа енгізілді. Демерара мен Эссексибо Біріккен Колония деп аталды, бұл аймақ Голландия үкіметінің тікелей бақылауына өтті. Бербис жеке колония мәртебесін сақтап қалды.

Француз революциясы және кейінгі Наполеон соғысы Ұлыбританияның ресми басып алуына себебін тигізді. 1795 жылы француздар Голандияны басып алды. Британдықтар Францияға соғыс жариялады және 1796 жылы олар Голландия отарларын басып алу үшін Барбадостан экспедициялық әскери күштерді пайдаланды.

Бербис және Демерар мен Эссекибо Біріккен колониясы 1796-1802 жылдар аралығында Британдықтардың бақылауында болды. Амьен шартына сәйкес екеуі де голландтық бақылауға қайтарылды. Алайда, Ұлыбритания мен Франция арасындағы соғыс бір жылдан кейін қайта жаңғырды және британдық әскерлер 1803 жылы Біріккен колониялар мен Бербисті қайтадан басып алды. 1814 жылғы Лондон конвенциясына сәйкес екі колония да ресми түрде Британияға берілді. 1831 жылы Бербис және Демерар мен Эссекибо Біріккен колониясы Британдық Гвианаға біріктірілді. Колония 1966 жылы тәуелсіздікке дейін Британдықтардың бақылауында қалды.

Венесуэламен шекара дауының пайда болуы

Британия 1814 жылда қазіргі Гайанаға ресми бақылау алған кезде, ол сондай-ақ Латын Америкасындағы жалғасып жатқан шекара дауларының біріне айналды. Голландтар 1814 жылдың Лондондық конвенциясында Біріккен Демерара мен Эссекибо және Бербис колониясын британдықтарға берген, оның колониясы Эссексибо өзенімен Венесуэланың испан отарымен батыс шекарасы болған. Испания әлі де өңірге үміткер болса да, испандықтар келісім-шартқа дау тудырмады, өйткені тәуелсіздік үшін өз отарларының күресіне алаңдаушылық білдірді. Британдық үкімет 1835 жылда неміс зерттеушісі Роберт Герман Шомбургке Британдық Гвиананы картаға салуға және оның шекарасын белгілеуді сұрады. Британ билігінің бұйрығымен Шомбургк Британ Гвианасының батыс шекарасын Венесуэламен Ориноко өзенінің сағасынан бастады, дегенмен барлық Венесуэла карталарында Эссекибо өзені елдің шығыс шекарасы ретінде бейнелейді. Британдық колонияның картасы 1840 жылы жарияланды. Венесуэла наразылық білдіріп, Эссекибо өзенінің батысындағы бүкіл аумақты басып алды. Британия мен Венесуэла арасындағы шекарада келіссөздер басталды, бірақ екі ел де келісімге келе алмады. 1850 жылы екі ел де даулы аймақты иемденбеуге келісті.

Эссекибо шекарасын қосып көрсеткен Колумбия картасы (1819).

1850 жылдардың аяғында даулы аймақта алтынның табылуы дауды қайтадан күшейтті. Британдық қоныстанушылар осы аймаққа қоныс аударды, ал кен орындарын игеру үшін Гвианада Британдық тау-кен компаниясы құрылды. Осы жылдар ішінде Венесуэла бірнеше рет наразылық білдіргенімен, Британия үкіметі бұған қызығушылық танытпады. Венесуэла 1887 жылы Ұлыбританиямен дипломатиялық қарым-қатынасты үзіп, АҚШ-қа көмек сұрап жүгінді. Британдықтар алдымен АҚШ үкіметінің Арбитраж туралы ұсынысын қабылдамады, бірақ Президент Гровер Кливленд Монро доктринасына сәйкес араласуға қорқытқан кезде, Британия 1897 жылы халықаралық трибуналға шекараны төрелік етуге рұқсат берді.

Екі жыл ішінде екі британдық, екі американдық пен орыс азаматынан тұратын сот Парижде (Франция) істі зерттеді Олардың 1899 жылы шығарған шешімімен Британдық Гвианаға даулы аумақтың 94 пайызын берді. Венесуэла Ориноко өзенінің сағасын және Атлант жағалауының шығысқа қарай қысқа бойын ғана алды. Венесуэла бұл шешімге наразы болса да, комиссия жаңа шекараны талапқа сай қарап шықты және екі жақ та шекараны 1905 жылы қабылдады.

Британдық отарлаудың алғашқы кезеңі және еңбек проблемасы

XIX ғасырдағы саяси, экономикалық және әлеуметтік өмірде еуропалық плантациялық тап басым болды. Саны жағынан ең кішкентай топ болғанымен, тап мүшелері Лондондағы британдық коммерциялық мүдделермен және көбінесе монарх тағайындаған губернатормен тығыз байланыста болды. Плантакратия сондай-ақ көптеген халықтың экспорты мен еңбек жағдайын бақылап отырды. Келесі әлеуметтік топ кейбір азат етілген құлдардан, көптеген африкалық және еуропалықтардың аралас ұрпақтарынан тұрды. Отарлық өмірмен байланысты емес үндістердің шағын топтары ішкі аудандарда өмір сүрді.

1823 жылғы Джорджтаун.

Құлдықтың жойылуымен отаршылдық өмір түбегейлі өзгерді. Халықаралық құл саудасы 1807 жылы Британ империясында жойылса да, құлдықтың өзі жалғасты. 1823 жылғы Демерара көтерілісі деген атпен 10-13000 құлдар өздерінің езушілеріне қарсы көтерілді. Көтеріліс оңай жойылғанмен, жою күші сақталды және 1838 жылға дейін толық босатуға қол жеткізілді. Құлдықтың соңы бірнеше салдарларға ие болды. Ең маңызды, көптеген бұрынғы құлдар тез плантациядан кетті. Кейбірі қалалар мен ауылдарға көшіп кетті, басқалары өздерінің бұрынғы иелерінің қараусыз қалған иеліктерін сатып алу үшін өз ресурстарын біріктіріп, ауыл қауымдарын құрады. Шағын елді мекендерді құру жаңа афро-гайаналық қауымдастықтарға азық-түлік өсіруге және сатуға мүмкіндік берді, бұл құлдарға кез келген артық өнімді сатудан алынған ақшаны сақтауға мүмкіндік берді. Алайда афро-гайаналық шаруаларының тәуелсіз ойлайтын таптарының пайда болуы плантаторлардың саяси билігіне қауіп төндірді,

Эмансипация сонымен қатар Британдық Гвианаға жаңа этникалық және мәдени топтардың енуіне әкелді. Афро-Гаяналықтардың қант плантацияларынан кетуі көп ұзамай жұмыс күшінің тапшылығына әкелді. Мадейрадан португалдық жұмысшыларды тартуға сәтсіз әрекеттен кейін, меншік иелері қайтадан жұмыс күшінің жеткіліксіздігінде қалды. Португалдықтар плантация жұмыстарына кіріспеді және көп ұзамай экономиканың басқа бөліктеріне, әсіресе бөлшек саудаға көшті, онда олар жаңа афро-гаяналық орта таппен бәсекелес болды. 1853-1912 жылдар аралығында колонияға шамамен 14 000 қытайлықтар келді. Олардың португалдар сияқты, қытайлықтар да бөлшек сауда үшін плантациялардан бас тартты және көп ұзамай гайана қоғамына еніп кетті.

Плантациялардағы қысқарып жатқан жұмыс күшінің және қант секторының ықтимал құлдырауына алаңдаушылық білдірген британдық билік, Голландия Гвианасындағы әріптестері сияқты, Үндістандағы жалақысы аз жалдамалы жұмысшыларға қызмет көрсетуге келісім-шарттар жасай бастады. Шығыс үндістері, бұл топ жергілікті болғандықтан, белгілі бір жылдарға қол қойды, содан кейін олар қант алқабында жұмыс істеуден алған қаражаттарымен Үндістанға оралады. Шығыс Үндістаннан жалдамалы қызметкерлерді енгізу жұмыс күшінің тапшылығын азайтып, Гайана этникалық құрылымына тағы бір топ қосты. Шығыс Үндістандық жұмысшылардың көпшілігі шығыс Уттар-Прадеш штатынан, қалғандары Үндістанның оңтүстігіндегі тамил және телугу тілді аудандардан келеді. Жұмысшылардың аздаған бөлігі Бенгалия, Пенджаб және Гуджарат сияқты басқа аудандардан келді.

Саяси және әлеуметтік ояту

ХІХ ғасырдағы Британдық Гвиана

Британдық колония Конституциясы ақ плантаторларға артықшылық берді. Плантаторлардың саяси билігі 18 ғасырдың соңында Голландияның билігімен құрылған екі сотқа негізделген. Саяси сот заңнамалық және әкімшілік функцияларды да атқарды және губернатордан, үш отаршының шенеуніктерінен және губернатор басқаратын төрт колонизатордан тұрды. Соттар лицензия беру және мемлекеттік қызметке тағайындау сияқты сот мәселелерін шешті.

Плантациялар иелерінің бақылауындағы Саяси сот пен соттар Британ Гвианасындағы биліктің орталығын құрды. Саяси сот пен әділеттілік соттағы отырған колонизаторларды губернатор сайлау алқасымен ұсынған кандидаттар тізімінен тағайындады. Өз кезегінде, сайлаушылардың алқаларының жеті мүшесін жиырма бес және одан да көп құл иеленушілері бар плантаторлар сайлады. Олардың билігі үш негізгі үкімет кеңестеріндегі бос орындарға колонисттерді тағайындаумен шектелсе де, бұл сайлау алқалары плантаторларға саяси үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік берді.

Кірісті арттыру және бөлу Біріккен соттың міндеті болды, оның құрамына Саяси соттың мүшелері және сайлаушылар алқасы тағайындайтын алты қосымша қаржы өкілдері кірді. 1855 жылы Біріккен сот барлық мемлекеттік шенеуніктердің жалақысын белгілеу үшін жауапкершілікті өзіне алды. Бұл міндет Біріккен сотты губернатор мен плантаторлар арасындағы кезеңді қақтығыстарға әкелді.

Басқа Гайаналықтар XIX ғасырда көбірек өкілетті саяси жүйені талап ете бастады. 1880 жылдардың аяғында конституциялық реформа үшін жаңа афрогайандық орта таптың қысымы күшейе түсті. Атап айтқанда, саяси мәселелер жөніндегі сотты сайланған он мүшемен Ассамблеяға айналдыру, сайлаушылардың біліктілігін жеңілдету және таңдаушылар алқасын тарату туралы үндеулер айтылды. Реформаларға Генри К. Дэвсон бастаған үлкен плантация иелері қарсы тұрды. Лондондағы плантаторларда Батыс-Үнді комитетінің одақтастары болды, сондай-ақ Британдық Гвианадағы ірі қызығушылықтары бар иелері бастаған Батыс Үндістандық Глазго қауымдастығы болды.

Кейінгі үш онжылдықта, шамалы болса да, саяси өзгерістер болды. 1897 жылы жасырын дауыс беру енгізілді. 1909 жылғы реформа Британдық Гвиананың сайлаушылар санын кеңейтті және алғаш афрогайандықтар сайлаушылар санының көпшілігін құрады.

Саяси өзгерістер әлеуметтік өзгерістерге және билікті күшейту үшін түрлі этникалық топтардың әлеуметтік өзгерістері мен келіспеушіліктерімен қатар жүрді. Британдық және голландиялық плантаторлар португалдарды тең деп қабылдаудан бас тартты және колонияда қандай да бір құқықтарсыз, дауыс құқығы бар шетелдіктердің өз мәртебесін сақтауға ұмтылды. Саяси шиеленістер португалдықтарды Реформа қауымдастығын құруға мәжбүр етті. 1898 жылғы португалдарға қарсы тәртіпсіздіктерден кейін португалдықтар Гайана қоғамының басқа элементтерімен, атап айтқанда Афро-Гайандықтармен жұмыс жасау қажеттілігін мойындады. 20 ғасырдың басында ұйымдар, оның ішінде Реформалар қауымдастығы мен Реформалық клубты қоса алғанда, олар колонияның істеріне көбірек қатысуды талап ете бастады. Бұл ұйымдар негізінен шағын, бірақ нақты дамыған орта таптың құралдары болды. Жаңа орта тап жұмысшы табын қолдаса да, орта деңгейдегі саяси топтар ұлттық саяси немесе қоғамдық қозғалысты әрең танытты. Шынында, жұмысшы табының шағымдары әдетте толқулар түрінде болды.

ХХ ғасырдың басындағы саяси және әлеуметтік өзгерістер

1905 жылғы Руимвельд көтерілістері Британдық Гвиананы дүр сілкіндірді. Бұл өршулердің ауырлығы жұмысшылардың өмір деңгейіне наразылығын білдірді. Ереуіл 1905 жылдың қараша айының соңында басталды. Ереуіл қарама-қайшылыққа ұласып, басқа жұмысшылар ел ішінде алғашқы қалалық-ауылдық жұмысшылар одағын құрды. 30 қарашада көптеген адамдар Джорджтаунның көшелеріне шығып, жағдай бақылаудан шықты. Джорджтаун маңындағы Роймвельдт плантацияларында ереуілшіілердің үлкен тобы полиция патрульінің және артиллерия жасағының бұйрығын орындаудан бас тартты. Отаршылдық билік оқ жаудырып, төрт жұмысшы ауыр жарақат алды.

Оқ ату туралы сыбыстар Джорджтаунға тез тарады, көптеген адамдар қала көшелеріне шығып ғимараттарды басып алды. Күн соңында жеті адам қаза тауып, он жеті адам ауыр жарақат алды. Үрейленген британдық әкімшілік көмекке шақырды. Ұлыбритания әкімшілігі көмекке әскерлер жіберді және олар көтерілісті тоқтатты. Ереуіл сәтсіз аяқталғанмен, тәртіпсіздіктер ұйымдасқан кәсіподақ қозғалысына айналды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс Британ Гвианасының шекарасынан тыс жерде болса да, соғыс Гайана қоғамын өзгертті. Британдық Қарулы Күштерге қосылған афрогайандықтар оралғаннан кейін, олар элиталық афро-гайана қауымдастығының негізіне айналды. Бірінші дүниежүзілік соғыс сонымен қатар шығыс үндістанның жалдамалы қызметінің аяқталуына әкелді. Британдық үкімет 1917 жылы жалдамалы еңбекке тыйым салды.

Бірінші дүниежүзілік соғыстың соңғы жылдары колонияның алғашқы кәсіподақ ұйымы құрылды. 1917 жылы Х.Н. Критчлоу басшылығымен және Альфред А. Торн басқарған Британдық Гвиана еңбек одағы (BGLU) құрылды. Кеңінен таралған бизнес қарсылықтарға қарамастан, BGLU негізінен афро-гаяндық докерлерді ұсынды. Оның мүшелері 1920 жылға қарай 13 мыңға жуық болды, ал 1921 жылы оған кәсіподақтың жарлығына сәйкес құқықтық мәртебе берілді. Басқа кәсіподақтардың мойындалуы 1939 жылы ғана басталғанымен, BGLU жұмысшы табының саяси тұрғыдан хабардар бола бастағанын және оның құқықтарына көбірек көңіл бөлетіндігін көрсетті. Екінші кәсіподақ - Британдық Гвиана жұмысшылар лигасын 1931 жылы Альфред А. Торн құрды, ол 22 жыл бойы Лиганың жетекшісі болды. Лига колониядағы барлық этникалық топтардың адамдары үшін еңбек жағдайын жақсартуға тырысты. Жұмысшылардың көпшілігі Батыс Африка, Шығыс Үнді, қытай және португалдық тектес адамдар болған және елге мәжбүрлі немесе жалдамалы жұмыс жүйесі арқылы әкелінген.

Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін жаңа экономикалық қызығушылық топтары Біріккен сотпен қайшылыққа тап бола бастады. Ел экономикасы қантқа, күріш пен бокситке аз тәуелді бола бастады, ал жаңа тауар өндірушілер Біріккен сотта қант өсірушілердің үстемдік етуіне наразылық білдірді. Сонымен қатар, плантаторлар қанттың төмен бағасының әсерін сезініп, Біріккен сотқа дренаж және суару бағдарламалары үшін қажетті қаражат бөлуді сұрады.

Жанжалды тоқтату мақсатында 1928 жылы Колониалдық басқарма жаңа конституция жариялады, оған сәйкес Британдық Гвиана губернатордың қатаң бақылауындағы отаршылдық колонияға айналады. Аралас сот пен саясат соты Заңнамалық кеңеске ауыстырылды. Ортаңғы және жұмысшы топтағы саяси белсенділер үшін бұл жаңа конституция артта қалған қадам болды және плантаторлардың жеңісі болды. Белгілі бір мемлекеттік саясатты ілгерілетуге емес, губернаторға ықпал ету кез-келген саяси науқанның маңызды мәселесіне айналды.

1930 жылдардағы Ұлы депрессия Гайана қоғамының барлық жіктері үшін экономикалық қиыншылықтар әкелді. Колонияның барлық негізгі экспорты - қант, күріш және боксит - төмен бағамен бағаланып, жұмыссыздық көбейді. Экономикалық жағдайдың нашарлауы кезінде жұмысшы табы бұрынғыдай саяси дауысқа ие бола алмады. 1930 жылдардың ортасына қарай Британдық Гвиана және бүкіл Британдық Кариб теңізі аймағы еңбек тәртіпсіздіктері мен зорлық-зомбылық көрсетулерімен ерекшеленді. Британдық Батыс-Үндістанның барлық аумағындағы тәртіпсіздіктерден кейін, тәртіпсіздік себептерін анықтау және ұсыныстар әзірлеу үшін Лорд Мойн жанынан корольдік комиссия құрылды.

Мойне комиссиясы Британдық Гвианада көптеген адамдар, соның ішінде кәсіподақ белсенділері, афрогайандық кәсіпқойлар мен үндігайандық қоғамдастығының өкілдеріне сұрақ қойды. Комиссия елдің екі ірі этникалық топтары, афрогайандықтар мен үндігайандықтар арасында терең бөлінгенін атап өтті. Ең үлкен топ, үндігайяндар негізінен ауылдық күріш өндірушілерінен немесе саудагерлерден тұрды, олар елдің дәстүрлі мәдениетін сақтап қалды, ұлттық саясатқа қатыспады. Афрогайандықтар негізінен қалалық жұмысшылар не боксит өндірушілер болды, олар еуропалық мәдениетті қабылдады және ұлттық саясатта басым болды. Мойна комиссиясы Британдық Гвиана халқының көпшілігінің өкілдігін арттыру үшін үкіметті демократияландыруды күшейтуге, сондай-ақ экономикалық және әлеуметтік реформаларды жүргізуге шақырды.

Мойна комиссиясының 1938 жылғы есебі Британ Гвианасында бетбұрыс болды. Ол франшизаны әйелдерге және жер иелері жоқ адамдарға таратуға шақырды және пайда болған кәсіподақ қозғалысын қолдады. Алайда, Мойне комиссиясының көптеген ұсыныстары екінші дүниежүзілік соғыстың басталуынан және британдықтардың қарсылығына байланысты бірден орындалмады. Алыстағы Екінші дүниежүзілік соғыс кезеңі Британдық Гвианадағы саяси реформалардың жалғасуымен және ұлттық инфрақұрылымның жақсаруымен ерекшеленді. Губернатор сэр Гордон Летем елдің алғашқы он жылдық даму жоспарын жасады (сэр Оскар Спенсер, губернатордың экономикалық кеңесшісі және Альфред Торн, экономикалық кеңесшінің көмекшісі). 1941 жылғы «Ленд-лизинг туралы» Заңның басшылығымен Америка Құрама Штаттарының әскери күштерімен қазіргі заманғы әуе базасы (қазіргі Тайхри әуежайы) салынды. Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғында британдық Гвиананың саяси жүйесі қоғамның көптеген элементтерін қамту үшін кеңейтілді.

Тәуелсіздікке дейінгі үкімет

Саяси партиялардың дамуы

Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғында өмірдің барлық салаларында саяси сана мен тәуелсіздікке деген талаптар өсті. Соғыстан кейінгі кезең Гайана негізгі саяси партияларының құрылуының куәсі болды. Халық прогрессивті партиясы (PPP) 1950 жылдың 1 қаңтарында құрылды , ал 1957 жылы бөліну ретінде Халықтық ұлттық конгресс (PNC) құрылды. Сонымен қатар бұл жылдар елдің екі үстем саяси тұлғалары - Чедди Джаган мен Линден Форбс Бернхэм арасындағы ұзақ және қызу күрестің басталуы болды.

Чедди Джаган

Чедди Джаган

Чедди Джаган 1918 жылы Гайанада дүниеге келген. Оның ата-анасы Үндістаннан көшіп келген. Әкесі Гайана қоғамының төменгі сатысынан шыққан жүргізуші болған. Джаганның балалық шағы оған ауылдағы кедейлік туралы түбегейлі түсінік берді. Өте нашар тұрмысына қарамастан, Джаган ұлын Джорджтаундағы Корольдік колледжге жіберді. Онда білім алғаннан кейін, Джаган АҚШ-қа аттанып, 1942 жылы Иллинойс штатының Эванстон қаласындағы Солтүстік -Батыс университетін бітірді.

Джаган 1943 жылдың қазан айында Британдық Гвианаға оралды және көп ұзамай оның американдық әйелі Джанет Розенберг қосылды, ол өзінің жаңа елінің саяси дамуында маңызды рөл атқаруы керек еді. Джаган өзінің стоматологиялық клиникасын ашқанымен, көп ұзамай ол саясатқа араласты. Гайананың саяси өміріндегі бірқатар сәтсіз сәттерден кейін, Джаган 1945 жылы Еңбек ресурстары азаматтарының қауымдастығының (MPCA) казначейі болды. MPCA көпшілігі үнді-гайандықтар болатын қант колониясының жұмысшыларын ұсынды. Джаганның қызмет ету мерзімі қысқа болды, өйткені ол саясат мәселелеріне қатысты одақ басшылығымен бірнеше рет қақтығысып қалды. Оның MPCA-дан кеткеніне қарамастан, бір жылдан кейін лауазымы Джаганға Британдық Гвианадағы және ағылшын тілді Кариб теңізіндегі басқа кәсіподақ көшбасшыларымен кездесуге мүмкіндік берді

Линден Форбс Сэмпсон Бернхэм

Форбс Бернхэм

Форбс Бернхэм 1923 жылы дүниеге келді. Оның әкесі Джорджтаунға жақын орналасқан Китти бастауыш мектебінің директоры болған. Жас Бернхэм ерте жастан саяси көзқарастарға бейім болған. Ол мектепте өте жақсы оқып, заңгерлік білім алу үшін Лондонға кетті. Бернхэм Джаган сияқты балалық шағында кедейлікке ұшырамаса да, ол нәсілдік дискриминация туралы жақсы білген.

1930-1940 жылдардағы қалалық афро-гайаналық қоғамдастықтың әлеуметтік топтарына мулаттар немесе «түрлі-түсті» элиталар, қара кәсіби орта тап және ақыр соңында қара жұмысшы табы кірді. 1939 жылы соғыс басталған кезде көптеген афро-гайаналық әскери қарулы күштерге қосылып, жаңа жұмыс дағдыларын игеріп, кедейліктен аулақ боламыз деп үміттенген. Соғыстан үйлеріне оралған кезде, жұмыс әлі де тапшы болды, ал дискриминация өмірдің бір бөлігі болды.

Саяси істер комитеті (PAC) және Халықтық прогрессивті партияларын (PPP) құру

Джаганның саяси мансабына ықпал еткен 1946 жылы пікірталас тобы ретінде құрылған Саяси істер жөніндегі комитет болды (PAC). Жаңа ұйым өзінің марксистік идеологиясын ілгерілету үшін PAС бюллетенін шығарды.

1947 жылдың қарашасында жалпыға бірдей сайлауда РАС тәуелсіз кандидаттар ретінде бірнеше мүшелерді ұсынды. PAC-тің басты бәсекелесі Д.Б. Сингхтың басшылығымен сайланған он төрт орынның алтауына ие болған Гвиананың Британдық лейбористік партиясы болды. Джаган да орынға ие болды, бірақ ол өзінің жаңа партиясының орталық-оңшыл идеологиясымен қиындықтарға тап болып, көп ұзамай өз қатарынан кетті. Лейбористік партияның Ұлыбритания губернаторының саясатын қолдауы және оның төменгі базаны құруға қабілетсіздігі оны біртіндеп бүкіл елдегі либералды жақтаушылардан айырды. Лейбористік партияның нақты реформалар бағдарламасы болмады, Джаган тез толтыруға шешім қабылдады. Колонияның қант плантацияларындағы толқулар оған ұлттық беделге қол жеткізуге мүмкіндік берді. 1948 жылы 16 маусымда Джорджтаунға жақын орналасқан Энморе елді мекенінде үнді-гайандық бес жұмысшысын атып өлтіргеннен кейін РАС және өнеркәсіптік жұмысшылардың Гайандық кәсіподағы (GIWU) бейбіт демонстрация ұйымдастырды, бұл Джаганның үнді-гайандармен қарым-қатынасын айқын дәлелдеді.

РАС -тан кейін, Джаганның келесі маңызды қадамы 1950 жылы қаңтарда Халықтық прогрессивті партияны (PPP) құруы болды. РАС ты негіз ретінде қолдана отырып, Джаган одан афро-гайаналық және үнді гайаналықтардың қолдауын алған жаңа партия құрды. Афро-гайандықтар арасында қолдауды арттыру үшін Форбс Бернхэм партияға тартылды

PPP–ң алғашқы басшылығы көп ұлтты және солшыл болды, бірақ революциялық емес еді. Джаган PPP парламенттік тобының жетекшісі болды, ал Бернхем партия төрағасының міндеттерін өз мойнына алды. Партияның басқа негізгі мүшелерінің қатарына Джанет Джаган, Бриндли Бенн және Эштон Чейз, екеуі де PAC ардагерлері кірді. Жаңа партияның алғашқы жеңісі 1950 жылғы қалалық сайлауда өтті, онда Джанет Джаган жеңіске жетті, Чедди Джаган мен Бернхем орындарға ие бола алмады

1950 жылғы қалалық сайлаудағы алғашқы жеңісінен бастап, PPP қарқын алды. Алайда, партияның көбінесе қатал анти-капиталистік және социалистік хабарламалары британдық үкіметтің алаңдаушылығын тудырды.

1950 жылы Британ комиссиясы ересектерге арналған жалпыға бірдей сайлау құқығын және Британдық Гвиана үшін министрлік жүйесін қабылдауды ұсынды. Комиссия сонымен қатар билікті атқарушы билікке, яғни губернатор кабинетіне ұсынды. Бұл реформалар британдық Гвиана партияларына ұлттық сайлауға қатысуға және үкіметті құруға мүмкіндік берді, бірақ билікті британдықтар тағайындаған атқарушы директордың қолында сақтап қалды. Бұл келісім PPP-ң наразылығын туғызды, оны партияның саяси күшін шектеу әрекеті ретінде қарастырды.

Бірінші (PPP) Үкіметі

Жаңа конституция қабылданғаннан кейін сайлау 1953 жылға белгіленді. РРР коалициясы төменгі деңгейдегі афро-гайандықтармен және ауылдық үнді-гайандық топтардың өкілдерімен бірге сайлау округін құрады. Консерваторлар РРР-н коммунистік деп атағанымен, партия солшыл платформада үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді. Сайлауға қатысқан тағы бір ірі партия - Ұлттық Демократиялық партия (NDP) негізінен афро-гайаналық орта таптық ұйым болды, NDP нашар ұйымдастырылған Біріккен фермерлер мен жұмысшылар партиясымен және Біртұтас ұлттық партиямен бірге РРР-н жеңілді.

РРР-ң алғашқы әкімшілігі қысқаша болды. 1953 жылы 30 мамырда заң шығарушы орган ашылды. Джаган мен РРР радикализміне күмәнданған бизнес-қауымдастықтағы консервативті күштер жаңа әкімшіліктің экономикадағы және қоғамдағы рөлін кеңейту жөніндегі жаңа бағдарламасымен алаңдаушылық тудырды. РРР сонымен бірге өзінің реформалық бағдарламасын жедел қарқынмен жүзеге асыруға ұмтылды, нәтижесінде партия губернатор мен жоғары деңгейдегі үкімет шенеуніктерін біртіндеп өзгертуді жақтады. Мемлекеттік қызметке тағайындау мәселесі РРР-ке қауіп төндірді. 1953 жылғы жеңістен кейін бұл тағайындаулар көбінесе Джаганның үнді-гайаналық жақтаушылары мен Бернхэмдің афро-гайаналық жақтаушылары арасында мәселе болды. Бернхем егер ол РРР-ң жалғыз басшысы болмаса, партияны бөлеміз деп қорқытты.

РРР-ң «Еңбек қатынастары туралы» заңын енгізуі британдықтармен қақтығыс тудырды. Бұл заң партия ішіндегі бәсекелестікті азайтуға бағытталған болатын. Оппозиция РРР колонияның экономикалық және әлеуметтік өмірін бақылауға алғысы келді және оппозицияны тұншықтыруға көшті деп айыптады. Бұл акт заң шығарушы органға енгізілген күні GIWU ұсынылған заңға қолдау білдіру үшін ереуілге шықты. Британ үкіметі партиялық саясат пен кәсіподақ қозғалысының бұл араласуын губернатордың конституциясы мен билігіне тікелей қарсы әрекеті деп түсіндірді. 1953 жылғы 9 қазанда акт қабылданғаннан бір күн өткен соң Лондон толқулардың жолын кесу сылтауымен колонияның конституциясын тоқтатты.

Уақытша үкімет

Конституцияның қолданысы тоқтатылғаннан кейін, Британдық Гвианаға 1957 жылға дейін созылған консервативті саясаткерлердің, кәсіпкерлердің және мемлекеттік қызметкерлердің шағын тобынан тұратын уақытша әкімшілік басқарған. Үкіметтегі тәртіп елдің басты саяси партиясында өсіп келе жатқан ыдырауды жасырды, өйткені Джаган мен Бернхэм арасындағы жеке жанжал PPP- те қызу пікірталасқа ұласып кетті. 1955 жылы Джаган мен Бернхем РРР-ң бәсекелес қанаттарын құрады. Үнді-гайандықтардың жетекшісі және GIWU басшысы Д.П.Лахмансингх Бернхэмді қолдады, ал Джаган афро-гайана радикалдарының арасында адалдығын сақтап қалды.

Екінші (PPP) Үкіметі

1957 жылғы жаңа конституция бойынша өткізілген сайлау Гайана электоратының құрамындағы этникалық бөлінудің қаншалықты өсіп жатқандығын көрсетті. Қайта қаралған конституция, ең алдымен, Заң шығару кеңесі арқылы өзін-өзі басқаруды шектеулі түрде қамтамасыз етті. Кеңестің жиырма төрт делегатының он бесі сайланды, алтауы тағайындалды, ал қалған үшеуі уақытша әкімшіліктің лауазымдық мүшелері болды. РРР-ң екі қанаты да белсенді науқандарды бастады, олардың әрқайсысы алғашқы партияның заңды мұрагері болғанын дәлелдеуге тырысты. Мұндай уәжден бас тартқанына қарамастан, екі фракция да өздерінің этникалық топтарына батыл бет бұрды.

1957 жылғы сайлауды Джаганның РРР фракциясы сенімді түрде жеңіске жетті. Оның тобында парламенттік көпшілік болғанымен, оны үнді-гайана қауымдастығы көбірек қолдады. Олардың негізгі фракцияның көбіне үнді-гайана ретінде анықталды: күріш алқабы көп, қант өндірісіндегі одақ өкілдігі жақсарды, бизнес-мүмкіндіктер жақсарды және үнді-гайандықтарға үшін көптеген мемлекеттік лауазымдар берілді.

Джаганның Британ Гвианасының Батыс Үнді федерациясына қатысуына вето қоюы афро-гайандықтардың қолдауынан толықтай айырды. 1950 жылдардың аяғында Британдық Кариб отарлары Батыс Үнді федерациясын құру туралы белсенді келіссөздер жүргізді. РРР Кариб теңізі аумағымен Британ Гвианасының соңғы саяси бірлестігі үшін жұмыс істеуге міндеттенді. Гайанадағы көпшілікті құраған индогаялықтар үнді-гайандықтар, африкалық тектес адамдардан артық болатын федерация құрамына енуден қорықты. Джаганның федерацияға вето қоюы оның партиясының барлық афро-гайандықтардың қолдауын жоғалтуына себеп болды.

Бернхэм 1957 жылғы сайлаудан маңызды сабақ алды. Оған орта таптағы одақтастар, әсіресе Біріккен Демократиялық партияны қолдаған афро-гайандықтар қажет болды. 1957 жылдан бастап Бернхем неғұрлым радикалды афро-гайандық төменгі топтардың қолдауымен капиталистік орта таптың қолдауына ие болу арасындағы тепе-теңдікті құру үшін жұмыс істеді. Бернхэмнің социализмді ұнатуы бұл екі топты белгілі марксист Джаганға қарсы біріктіре алмайтыны анық. Оның жауабы Бернхэмнің нәсілдік туралы үндеулері болды. Бернхэмнің нәсілдік туралы үндеулері афро-гайандықтарды топтар бойынша бөліп тұрған шиеленісті жоюда өте сәтті болды. Бұл стратегия ықпалды афро-гайандықтардың орта табы радикалды бағыттағы көсемді қабылдап,оған қолдау көрсетуді жөн көрді. Сонымен қатар, ол қара жұмысшы таптың орта таптардың неғұрлым қалыпты мүдделерін білдіретіндермен одаққа кіруге қарсылықтарын бейтараптандырды. Бернхэмнің оңға қарай жылжуы оның РРР фракциясы мен Біріккен демократиялық партиясының жаңа ұйымы - Халықтық ұлттық конгресті (PNC) біріктіруімен аяқталды.

1957 жылғы сайлаудан кейін Джаган үнді-гайан қоғамдастығына өз позициясын тез нығайтты. Джаган Иосиф Сталинге, Мао Цзэдунға және кейінірек Фидель Кастро Руске, өзінің билікке деген көзқарасын ашық білдіргенімен, РРР-ң марксистік-лениндік ұстанымдары Гайананың жеке жағдайларына бейімделуі керек деп мәлімдеген. Джаган шетелдік холдингтерді, әсіресе қант өнеркәсібін ұлттандыруды жақтады. Алайда, коммунистер билікті басып алады деген британдық губернатор Джаганның радикалды саяси бастамаларын тежеуге мәжбүр етті.

PPS қайта сайлау және пікірталас

1961 жылғы сайлау РРР, PNC және Біріккен Күштер (UF), үлкен бизнесті білдіретін консервативті партия, Рим-католик шіркеуі және американдық, қытайлық және португалдық сайлаушылар арасында өткір бәсекелестік күрес болды. Бұл сайлау тағы бір жаңа конституцияға сәйкес өтті, онда 1953 жылы қысқа мерзімде болған өзін-өзі басқару деңгейіне қайта оралу белгіленді. Ол екі палаталы жүйені енгізді, ол бүкіл сайланған отыз бес адамнан тұратын Заң шығару жиналысына және губернатор тағайындайтын он үш мүшелі Сенатқа ие болды. Премьер-министр лауазымы құрылды және оны Заң шығару жиналысындағы көпшілік партия толтыруы керек еді. Үнді-гаяндықтардың қолдауымен PРР тағы едәуір басымдылықпен жеңіп Заң шығару жиналысында жиырма орын алды, PNS он бір орын және UF төрт орын алды. Джаган премьер-министр болып тағайындалды.

Джаганның әкімшілігі коммунистік және солшыл режимдермен достық қарым-қатынаста болды; Мысалы, Джаган АҚШ-тың коммунистік Кубаға енгізген эмбаргосына қатысудан бас тартты. 1960 және 1961 жж. Джаган мен кубалық революционер Эрнесто Че Гевара арасындағы кездесулерден кейін Куба британдық Гвианаға несиелер мен жабдықтар ұсынды. Сонымен қатар, Джаган әкімшілігі Венгриямен және Германия Демократиялық Республикасымен (GDR) сауда келісімдеріне қол қойды.

1961 жылдан 1964 жылға дейін Джаган PNS және УК компаниялары жүргізген тұрақсыздық науқанына тап болды. Джаганның ішкі қарсыластарынан басқа, ЦРУ үшін алдыңғы орын болған Американдық еркін еңбекті дамыту институты (AIFLD) маңызды рөл атқарды. Түрлі есептер бойынша, бюджеті 800 000 АҚШ доллары болатын AIFLD анти-джаган жұмысшыларының жетекшілерін, сондай-ақ тәртіпсіздіктерді ұйымдастыру және Джаган үкіметін тұрақсыздандыру тапсырылған 11 белсенді қызметкерлерін өз еңбек ақысында ұстап тұрғаны айтылған. РРР әкімшілігіне қарсы көтерілістер мен демонстрациялар жиі болып тұрды, ал 1962 және 1963 жылдардағы тәртіпсіздіктер кезінде Джорджтаунның бір бөлігі қирап, 40 миллион доллар шығын келтірді.

Бернхэммен байланысқан MPCA-а қарсы тұру үшін РРР Гайандық ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің кәсіподағын құрды. Бұл жаңа одақтың саяси мандаты қант саласындағы жұмысшыларды және үнді-гайандық дала жұмысшыларын ұйымдастыру болды. MPCA бірден бір күндік ереуілмен жауап беріп, оның қант жұмысшыларына бақылауды үнемі жалғастыратынын атап өтті.

РРР үкіметі 1964 жылы наурыздағы ереуілге жауап қатты, 1953 жылғы заңға ұқсас, жаңа еңбек қатынастары туралы жаңа заң жобасын жариялады, бұл британдықтардың араласуына әкелді. Негізгі еңбек секторын бақылаудың күшті рөліне келетін болсақ, ұсынылған заңның енгізілуі бүкіл елде наразылықтар мен митингілерді тудырды. 5 сәуірде тәртіпсіздіктер басталды, оларды 18 сәуірде жаппай ереуіл басталды. 9 мамырда губернатор төтенше жағдай жариялауға мәжбүр болды. Алайда, ереуілдер мен зорлық-зомбылық 7 шілдеге дейін жалғасты. Тәртіпсіздікке жол бермеу үшін үкімет осындай заң жобаларын енгізер алдында кәсіподақ өкілдерімен кеңесуге келісті. Бұл тәртіпсіздіктер екі ірі этникалық қауымдастық арасындағы шиеленісті және араздықты ушықтырып, Джаган мен Бернхэмнің татуласуына мүмкіндік бермеді.

Джаганың мерзімі әлі аяқталмай, толқулардың кезекті кезеңі колонияны дүр сілкіндірген кезде РРР-ы қолдайтын GIWU 1964 жылы қаңтарда қант жұмысшыларын ереуіл өткізуге шақырды. Ал Джаган Джорджтаунда қант жұмысшыларының маршын өткізді. Бұл демонстрация көп ұзамай биліктің бақылауынан шыққан зорлық-зомбылықтың басталуына себеп болды. 22 мамырда губернатор тағы бір төтенше жағдай жариялады. Жағдай нашарлай берді және маусым айында губернатор барлық өкілеттіктерді өз мойнына алды, тәртіпті қалпына келтіруге британдық әскерлер кірді және барлық саяси әрекеттерге мораторий жариялады.Тәртіпсіздіктер нәтижесінде 160 адам қаза тауып, 1000-нан астам үй қирады.

Тәртіпсіздікті басуға ұмтыла отырып, елдің саяси партиялары Британдық үкіметтен конституцияға түзетулер енгізуді сұрады. Колониалды хатшы елу үш мүшеден тұратын бір палаталы заң шығаруды ұсынды. Биліктегі РРР-ң қарсылығына қарамастан, барлық реформалар жүзеге асырылды және 1964 жылдың қазан айында жаңа сайлау тағайындалды.

РРР 1964 жылғы жалпы сайлаудан ұтылды. Гайанада апан-джаат, хиндилердің «өз таңдауың үшін дауыс бер» деген саясат еніп кетті. РРР 46 пайыз дауыс және жиырма төрт орынға ие болды, алайда, 40 пайыз дауыс және жиырма екі орын алған PNS және 11 пайыз дауыс және жеті орын алған UF коалиция құрды. Социалистік PNS және қарапайым капиталистік UF тағы бір мерзімге РРР қызметінен алу үшін күш біріктірді. Джаган сайлауды жалған деп атады және премьер-министр қызметінен кетуден бас тартты. Конституция губернаторға Джаганды қызметінен шеттетуге мүмкіндік беру үшін өзгертілді. Бернхем 1964 жылдың 14 желтоқсанында премьер-министр болды.

Тәуелсіздік және Бернхэм дәуірі

Бернхэм билігі

Форбс Бернхэм басқарған бірінші жылы колониядағы жағдай тұрақтанды. Жаңа коалиция әкімшілігі Кубамен дипломатиялық байланысты үзіп, жергілікті инвесторлар мен шетелдік өнеркәсіпке тиімді болатын саясатты жүзеге асырды. Колония өзінің инфрақұрылымын одан әрі дамыту үшін батыстық көмектің жаңарған ағымын қолданды. Лондонда конституциялық конференция өтті, конференция колонияның Тәуелсіздік күні ретінде 1966 жылдың 26 мамырын белгіледі. Тәуелсіздікке қол жеткен кезде ел экономикалық өсім мен салыстырмалы түрде ішкі тыныштыққа қол жеткізді.

Жаңа тәуелсіз Гайана бастапқыда көршілерімен қарым-қатынасты жақсартуға ұмтылды. Мысалы, 1965 жылғы желтоқсанда ел Кариб теңізінің еркін сауда қауымдастығының (Карифта) құрылтай мүшесі болды. Алайда, Венесуэламен қарым-қатынас онша тыныш емес еді. 1962 жылы Венесуэла 1899 жылғы шекарадан бас тартқаны туралы және Эссекибо өзенінің батысындағы Гайанаға деген талаптарын қайта бастайды деп жариялады. 1966 жылы Венесуэла Куйуни өзеніндегі Анкоко аралының гайандық жартысын басып алды, ал екі жылдан кейін Гайананың батыс жағалауындағы теңіз жолағын басып алды.

Жаңа тәуелсіз үкіметке тағы бір сынақ 1969 ж. қаңтардың басындағы, Рупунуни көтерілісі болды. Гайананың оңтүстік-батысындағы Рупунуни аймағында, Венесуэла шекарасының бойында, ақ қоныстанушылар мен үндістер орталық үкіметке қарсы көтеріліс жасады. Осы ауданда бірнеше Гайана полицейлері қаза тапты,ал көтерілісшілердің өкілдері бұл ауданды тәуелсіз деп жариялап, Венесуэладан көмек сұрады. Бірнеше күн өткен соң Джорджтауннан әскерлер келді, бүлік тез жойылды. Көтеріліс үлкен үлкен іс болмаса да, жаңа мемлекеттегі басты шиеленісті және үндістердің елдің саяси және қоғамдық өміріндегі шекті рөлін ашты.

Кооперативная республика

1968 жылғы сайлау PNC-ге UF-сыз басқаруға мүмкіндік берді. PNC отыз орынға, РРР он тоғыз орынға және UF төрт орынға ие болды. Алайда, көптеген бақылаушылар сайлау PNC тарапынан айла-шарғы жасауы мен мәжбүрлеуі арқылы өткізді деп мәлімдеді.

1968 жылғы сайлаудан кейін Бернхэмнің саясаты солшыл бола бастағаны Гайаны социализмге апаратынын мәлімдеген кезде айқындала түсті. Ол ішкі саясаттағы үстемдігін, мемлекеттік қызметті саясаттандыру арқылы нығайтты. Бірнеше үнді-гайандықтар PNC-ге қосылды, бірақ билеуші партия сөзсіз афро-гайандық саяси ерік-жігердің іске асырылуы болды. Афро-гайандықтардың орта буыны Бернхэмнің солшыл бейімділігі туралы алаңдағанымен, PNС үнді-гайандықтардың үстемдігіне қарсы қалқан болып қала берді. Афро-Гайана қоғамдастығының қолдауы PNС-ке экономиканы басқаруға және елді кооперативтерге айналдыруға мүмкіндік берді.

1970 жылы 23 ақпанда Гайана өзін «кооперативті республика» деп жариялап, британдық монархиямен байланысты үзді. Генерал-губернаторды мемлекет басшысы ретінде президент алмастырды. Кубамен қатынастар жақсарды. 1972 жылы тамызда Бернхэм Джорджтаунда қосылмаған елдердің сыртқы істер министрлерінің конференциясын өткізді. Ол бұл мүмкіндікті империализмнің зұлымдықтары мен Африканың оңтүстігінде африкалық азаттық қозғалыстарды қолдау қажеттілігін жою үшін пайдаланды. Бернхэм сонымен бірге Куба әскерлеріне Гайанаға 1970-жылдардың ортасында Ангола соғысына барар жолда транзиттік пункт ретінде пайдалануға рұқсат берді.

1970 ж. басында сайлау алаяқтықтары Гайанада айқын көрініс тапты. PNS жеңістеріне әрқашан билеуші партияға дәйекті және көп дауыс берген шетелдік сайлаушылар кірді. Полиция мен әскери адамдар индогайандықтарды қорқытты. Армияны сайлау жәшіктерін бұзды деп айыптады.

1973 жылғы сайлаудан кейін конституцияға түзету енгізілді, сайлау майдандарындағы биліктен кейін, Бернхэм қалың бұқараны Гайанадағы мәдени төңкеріске жұмылдыруға бет бұрды. Ұлттық қызмет көрсету бағдарламасы енгізілді, онда өзін-өзі қамтамасыз етуге бағытталған Гайана тұрғындарының тамағы, киім-кешек және тұрғын үйдің қызмет көрсету бағдарламасы енгізілді.

Үкіметтің авторитаризмі 1974 жылы Бернхем "партияның бірінші дәрежелі мәнін" ұсынған кезде күшейе түсті. Мемлекеттің барлық органдары PNS басқару ведомствосы болып саналады және оның бақылауына жатады. Мемлекет пен PNS өзара алмастырылатын болды, PNC мақсаттары енді мемлекеттік саясат болды .

Джаганның саяси мансабы 1970 жылдары құлдырауды жалғастырды. 1975 жылдың сәуірінде РРР Парламент бойкотын тоқтатты. Көп ұзамай Джаган 1976 жылы 26 мамырда Гайана тәуелсіздігінің он жылдығына арналған мерекеде премьер-министр Бернхэммен бір алаңда сөйледі. Джаганның татуласуына қарамастан, Бернхэм өкілеттіктерді бөліскісі келмеді және өз ұстанымын қорғауды жалғастырды. Жаңа сайлаулар өткізуге бағытталған бастамалар қабылданбай, үкіметке РРР қатысуы басталған кезде, негізінен, үнді-гайаналық қант жұмысшылары қатал ереуілге шықты. Ереуіл тоқтатылды, ал қант өндірісі 1976 жылдан 1977 жылға дейін біртіндеп төмендеді. PNC 1978 жылғы сайлауды кейінге қалдырды.

Бернхэмнің соңғы 6 жылы

1979 жылы Гайана саясатында қатал жыл болды. Партия жетекшілерінің бірі Уолтер Родни және Гайана университетінің бірнеше профессорлары өртеу айыбы бойынша қамауға алынды. Көп ұзамай профессорлар босатылып, Родни кепілдікке алынды. Содан кейін WPA басшылары Гайанадағы ең белсенді оппозициялық партияға одақ құрды.

1979 жылы зорлық-зомбылық деңгейі өсе берді. Қазан айында Білім министрі Винсент Теека жұмбақ түрде атып өлтірілді. Келесі жылы Родни автомобиль бомбасынан қаза тапты. PNC үкіметі Родниді өзінің бомбасынан өлген террорист деп, інісі Дональдты серіктес болды деп айыптады.

1980 жылы жаңа конституция жарияланды. Президенттің ескі салтанатты қызметі таратылды, ал Үкімет басшысы премьер-министрдің бұрынғы лауазымы сияқты сайланған атқарушы президент болды, Бернхам автоматты түрде Гайананың бірінші атқарушы президенті болды және осы жылдың соңында сайлаулар өткізуге уәде берді. 1980 жылы 15 желтоқсанда өткен сайлауда PNC 77 пайыз дауыс алды және халық сайлаған орындардың қырық бір орнына, аймақтық кеңестер таңдаған он орынға ие болды. РРР және UF сәйкесінше он және екі орынға ие болды. WPA жалған деп санаған сайлауға қатысудан бас тартты. Оппозицияның сайлау алдындағы алаяқтық туралы шағымдарын Британдық Лорд Эйвбери бастаған халықаралық бақылаушылар тобы қолдады.

1980 жылдардың басында Гайана тап болған экономикалық дағдарыс едәуір тереңдей түсті, бұл мемлекеттік қызметтердің, инфрақұрылымның және жалпы өмір сапасының тез нашарлауымен қатар жүрді. Электр қуатын ажырату күн сайын дерлік орын алып, сумен қамтамасыз ету қанағаттанарлықсыз бола бастады. Гайананың құлдырауына күріш пен қанттың жетіспеушілігі, май және керосин жетіспеушілігі кірді.

Осы аласапыран кезеңнің ортасында Бернхэм тамақ ауруы бойынша Кубалық дәрігерлеріне ота жасатты. Гайананың алғашқы және жалғыз көшбасшысы тәуелсіздік алғаннан кейін 1985 жылдың 6 тамызында кенеттен қайтыс болды.