Геньо Житомирский

Геньо Житомирский (пол. Henio Żytomirski, ивр. ‏הניו ז'יטומירסקי‎‏‎; толық аты – Генрик Житомирский пол. Henryk Żytomirski; 25 наурыз 1933 жыл, Люблин, Польша — 9 қараша 1942 жыл, Майданек концлагері) — Люблиннің польшалық еврейі; тоғыз жасында Майданек концлагерінің газ камерасында өлім жазасына кесілген бала. Польшадағы Холокосттың символдарының біріне айналған.

Геньо Житомирский
Henio Żytomirski
Геньоның соңғы түскен суреті, 1939 жыл, 5 шілде
Туған күні	25 наурыз 1933 (1933-03-25)
Туған жері	Люблин, Польша
Қайтыс болған күні	9 қараша 1942 (1942-11-09) (9 жас)
Қайтыс болған жері	Майданек, Люблин
Азаматтығы	Польша
Ұлты	еврей
Әкесі	Шмуэль Житомирский
Анасы	Сара Оксман
Ортаққордағы Геньо Житомирский

Житомирский отбасы

Житомирский отбасының тарихы толықтай мәлім емес. Геньо Житомирскийдің атасы Фроим Житомирский Подольедегі Меджибож тумасы. Оның жұбайы Хая (Меламед) — Рига тумасы (Латвия). Олар XIX ғасырдың соңына таман Варшавада танысып тұрмыс құрған. Фроим осы Варшавадағы жергілікті кагалда діни қызмет атқарған. Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталған соң, 1920-шы жылдары Фроим отбасымен бірге Люблинге қоныс аударды. Хаидың ата-анасы Варшавада қалып қойды, Фроимның әпкесі АҚШқа қоныс аударған. Фроим Житомирский Люблинде кеңсе тауарлары дүкенінің қожайыны болды.

Фроимның ұлы Шмуэль (есімінің басқа нұсқасы — Самуэль) Сараға (Оксман) үйленген және педагогикалық білім алған. Алғашында Варшавада еврей гимназиясында мұғалім болып жұмыс істеген, әрі қарай – Быхавыда бастауыш мектебінде қызмет етті (ол осы мектептің құрушысы және директоры да болуы мүмкін). Шмуэль тарбута атты еврейдің білім беруінде жаңа педагогикалық бағыттың қолдаушысы болған (сол кездегі поляк мектептерінің моделіндегі зайырлы мектеп, бірақ ивритті үйренуге ерекше көңіл бөлдінген). Быхавадағы жұмысымен қатар ол Люблинде де сабақ беруі мүмкін. Негізінен тарих пен әдебиеттен сабақ өткізген. Сара дүкенді басқарды. 1933 жылы олардың отбасында дүниеге ұлы Геньо (Генрик) келді.

Фроимның Соня атты қызы Юзеф Корнбергке тұрмысқа шығып Казимеж-Дольныға қоныс аударған. 1936 жылы олардың Аврахам атты ұлы дүниеге келген. Фроимның Эстер және Рахель атты қыздары ешқашан тұрмыс құрмаған.

Леон Житомирский в 1937 жылы Палестинаға қоныс аударған. Әкесі Фроим мен ағасы Шмуэль сияқты сионизм идеясының жақтаушысы болды. Эмиграция кезінде Ханнаға (Гохберг) үленді деген болжам бар. Житомирский отбасының барлық мүшелері Палестинаға көшуге ниеттері болған, бірақ Леоннан басқалары үлгермей қалды – өйткені Польшаны жаулау (оккупация) басталды. Екінші дүниежүзілік соғыстан соң Житомирский отбасынан тек қана Леон ғана аман қалды.

Фроим Житомирский

Хая (Меламед)

Шмуэль

Сара (Оксман)

Соня

Юзеф Корнберг

Эстер

Леон

Ханна (Гохберг)

Рахель

Генрик

Аврахам

Нетта

Нахум Авидар

Яков

Эрэла

Юваль

Шмуэль

Яков

Дганит

Геньо Житомирский және оның бүкіл отбасының өмірі туралы толық ақпаратты қайта құруға Нетаниялық суретші Леонның қызы Нетта Житомирская-Авидардың арқасында мүмкін болды. Нетта 2001 жылы Люблинге келгенде өзімен бірге Житомирский отбасының Леонға Палестинаға жіберіп отырған кейбір хаттары мен суреттерін ала келген. Люблинде ол осы жердегі «Гродзка Қақпасы – Teatr NN» орталығының жергілікті филиалының қызметкерімен кездесті. Бұл ұйым Люблин қаласының тарихын зерттейтің орталық болып табылады, сонымен қатар қаланың еврейлер тарихын есте сақтауға өз үлесін қосуда. Орталық қызметкерлерімен кездескен соң, Нетта отбасылық мұрағатынан Люблинге басқа да қағаздарды жіберу туралы шешім қабылдады.

Өмірбаяны

Шевская көшесі, нөмір үшінші үйде Житомирский отбасы 1941 жылға дейін тұрған.

Геньо Житомирский 1933 жылдың 25-ші наурызында Люблинде дүниеге келген. Жанұясында тек жалғыз бала болған. 1937 жылдың қыркүйек айынан бастап бала-бақшаға бара бастады. 1938 жылдың шілделік демалысын Пулавы қаласының маңындағы Руды ауылында өткізді. Геньо жайлы ағасының қызы оны пысық және жігерлі бала болғанын жазады. Геньоның алты жасқа дейінгі әр жылынан фотосуреттер сақталып қалған. Оның соңғы фотосуреті 1939 жылдың 5-ші шілдеде Люблин банктерінің бірінің алдында жасалған. Ол фотосуретте Геньо ақ футболка-полода, шақпақ шолақ шалбар және шұбар шұлық киіп, камераға ұяла күлімсіреп тұр.

1939 жылдың жазында ол өзінің жаңа велосипедін теуіп үйренген болатын, сонымен қатар сол жылдың қыркүйек айында мектепке баруға дайындалып жүрген. Әкесінің ойы бойынша Геньо иврит тілін үйрену керек болған, болашақта Палестинаға қоныс аудару үшін. Бірақ екінші дүниежүзілік соғысы басталып кетті.

Соғыс басталғаннан кейін Геньоның әкесі Шмуэль біраз уақытқа Львов қаласына барған болатын, ол жерде отбасының елден кетуге рұқсат алуға тырысты. Бұл әрекеті сәтсіз аяқталып, ол қайта үйіне оралды. 1941 жылдың 24 наурызында Житомирскийлер Шевская 3-тегі өз үйлерін тастап, Люблин геттоларына көшу туралы бұйрық алды. Мұнда олар Ковальской 11 үйіне қоныс тепті. Шмуэль геттоның юденратында және пошта бөлімшесінің басшысы ретінде жұмыс істеді. Геньоның тәтелері Рахель және Эстер геттода жұмыс істеді, оның анасы – үй шаруасында болды. Атасы Фроим 1941 жылдың 10 қарашасында ішек ауруынан қайтыс болғанша дүкенді басқарды. Қайтыс болар алдында Фроим өзін зираттың қақпасына жақын жерге жерлеуін сұраған, өйткені «Люблиннің азат етілгенің бірінші көру үшін». Алайда, 1943 жылы зиратты жойған кезде Фроим Житомирскийдің қабірі мен зираты жойылған болатын.

Шамамен 1942 жылдың 16 сәуірінде «Рейнхард» операциясы аясында отбасының барлық әйелдері Белжецкий өлім лагеріне жіберілген болатын. Геньо әкесімен бірге Татар Майданының (ол кезде Люблиннің мағайы) геттосына ауыстырылды.

Геньоның есімі аталатын Шмуэль Житомирскийдің соңғы хаты, 1943 жылы 8 қаңтарда Қызыл Кресттің Женева бөлімшесінде мөр басылған (хаттың жазылған күні белгісіз; ол әлдеқайда бұрын жазылған): Қымбатты Леон! Құттықтауыңды алдым. Әсерлендім. Әкеміз 1941 жылдың 10 қарашасында қайтыс болды. Мен Генюсемен біргемын. Ханнаға сәлем және бүкіл отбасыма.

Самуэль

Түпнұсқасы  (поляк)  

Kochany Leonie! Pozdrowienia otrzymałem. Niezmiernie wzruszony. Ojciec zmarł 10 listopada 1941 r. Ja z Heniusiem jesteśmy razem. Pozdrów Chanę i całą moją rodzinę.

Samuel

1942 жылдың 9 қарашасында Татар Майданы геттосы жойылғаннан кейін оның тұтқындарын Майданекке ауыстырылды. жаңадан келген тұтқындарды іріктегенде, Геньо лагерь газ камерасында өлтірілгені әбден мүмкін.

Оның әкесі Веньявадағы лагерге жойылған еврей зиратының орнына стадион салуға жіберілді. (қазір - Люблин қаласының аудандарының бірі). 1943 жылғы 19 наурызында туыстарына жіберілген соңғы хатында Шмуэль Житомирский өзі туралы ғана жазған – сол кезде басқа отбасы мүшелері өлтірілген болатын. Шмуэльдің қайтыс болғандығы туралы деректер белгісіз, бірақ ол да соғыстан аман қалған жоқ. Ол 1943 жылдың 3 қарашасында болған «Эрнтефест» операциясы кезінде атылып кетуі мүмкін.

Геньоның өмірі мен өлім жағдайларын қайта қалпына келтіру Люблиннің «Гродзка Қақпасы - Театр NN» ұйымына оның есімін сақтауға байланысты бірқатар жобаларды әзірлеуге мүмкіндік берді.

«Геньоға Хат» «Listy do Henia»

«Listy do Henia» жобасы («Геньоға хат») бұрынғы «Браманың (Қақпаның)» - «Listy do getta» (қаз.«Геттоға хат») акциясының жалғасы және келесі кезеңі болды. 2001 жылдан бастап, Люблин геттоларында болған және 1942 жылы фашистердің жойған үйлерінің кездейсоқ таңдалған мекенжайларына хаттар жіберілді. Бірақ олардың барлығы кейіннен «Мұндай мекенжай жоқ» немесе «Адресат табылмады» деген пошта белгілерімен жіберушілерге қайтарылған болатын. 2002 жылы осы жіберілген хаттардың арасында алғаш рет адресат ретінде Геньо Житомирскийдің аты пайда болды. Көп ұзамай осы жоба Геньоға арналды - «40 мың Холокостың люблиндік құрбандарының жүздерін есте сақтау мүмкін емес. Ең болмағанда біреуін есте сақтайық».

2005 жылдан бастап, 19 сәуірде, Краковские пшедместье 64 мекенжайында Pekao Банкінің алдында (бұрынғы мемлекеттік шаруашылық банк ғимараты) баланың өңделген суретін қоя бастады. Ол 1939 жылы соғыс басталғанға дейін екі ай бұрын суретке түсірілген дәл сол жерінде «тұр». Сондай-ақ, әр адам (атап айтқанда, Люблинның оқушылары мен кездейсоқ жүргіншілер) Геньоға жолданған хаттар жіберетін ерекше пошта жәшігі бар. Мектеп жағдайында оқушыларға хат жазар алдында мастер-класстар өткізіледі, оның негізгі мақсаты - мастер-класс қатысушыларын жеке баланың тағдыры арқылы Холокостпен таныстыру.

19 сәуір бұл оқиға үшін кездейсоқ таңдалмады, өйткені бұл күні Польшада Холокостты еске алу және адамзатқа қарсы қылмыстардың алдын-алу күні аталады.

«Elementarz - Dzieci w obozie na Majdanku»

«Elementarz» көрмесіндегі Геньо суретінің слайды

2002 жылдан бастап Майданек мұражайында ЕО «тарихи жадыдағы Нацистік концлагерьлер» бағдарламасы жүзеге асырылып жатыр. Олардың бір бөлігі 2003 жылы Гродска Қақпасы қызметкерлері ұйымдастырған «Elementarz — Dzieci w obozie na Majdanku» (қазақ тілінде «Әліппе - Майданек лагеріндегі балалар») көрмесі болды. Ол концлагерьдің № 53 барагында орналасқан және мұнда болған төрт балаға: еврей балалары Генрик Житомирский және Галина Гринштейн, поляк қызы Янина Бучек және белорус Петр Крищенкоға арналған. Барактың кеңістігі екі бөлікке бөлінді: «мектеп және әліппе әлемі» және «лагерь әлемі». Экспозиция әліппенің қарапайым және аңғалды әлемінен мәжбүрлеп ажыратылып және лагерь әлеміне лақтырылған концентрациялық лагерлердегі балалардың тағдырын көрсетеді. По состоянию на начало 2015 года выставка доступна для посетителей только по предварительной записи.

Онлайн фотоальбомдар. «Henio. Historia jednego życia» (қаз. «Геньо. Бір өмірдің тарихы»)

Кейінірек екі онлайн фотоальбом құрылды - біреуі тек қана балаға арналған, екіншісі оның отбасына. Фотосуреттердің аздығына қарамастан, олар тарихи маңыздылығы бар документ болып табылады, өйткені бұл суреттер соғыс алдындағы Люблин еврейлерінің өмірінен ақпарат береді.

Бұл альбомдар Житомирский отбасында тығыз отбасылық қарым-қатынастар мен туыстарының арасындағы ұрпақтық сабақтастықты көрсетеді (Фроимнің немересімен серуендеп жүрген кездері, Палестинаға кетіп бара жатқан Леонмен қоштасулары, отбасылық мерекелер және т.б.). Бұл фотоальбомдармен бірге қағаз буклет бірге жүреді. «Henio. Historia jednego życia» (қаз. «Геньо. Бір өмірдің тарихы») [23]. Ева Сванчиктің айтуынша, бұл кітап Меморбихерлердің кітабымен салыстыруға болады(Ашкеназдардың өлгендерді еске алу кітабы), бірақ олардан айырмашылығы оны еврейлер жазбаған.

Facebook-тегі парақшасы

2009 жылдың 18 тамызында Геньо Facebook-те өз парақшасына ие болды. Оны Гродзка Қақпасы қызметкері Пётр Брожек (пол. Piotr Brożek), поляк тілінде бала атынан фотосуреттер мен посттар жариялап отырды. Көп ұзамай, шетелдіктер достыққа қосыла бастағап, бұл жарияланымдарды өз тілдеріне аудара бастады. NN Театрында Геньо туралы көптеген ақпарат жиналды (Житомирский отбасы туыстарына жіберген фотосуреттер мен хаттарды қоса алғанда) және бұл баланың не жаза алатынын болжауға мүмкіндік берді. «Геньо» күнделікті өмір туралы өте қарапайым мәтіндерді жариялап отырды, мысалы:

Мен жеті жастамын. Менің анам мен әкем бар. Менің сүйікті қалам бар. Әркімнің анасы мен әкесі жоқ, бірақ әрқайсысының сүйікті қаласы бар. Бүгін мен Люблинді ешқашан тастамаймын деп шештім. Мұнда мәңгі қаламын. Менің сүйікті қаламда. Анам мен әкеммен. Люблинде.

Түпнұсқасы  (поляк)  

Mam siedem lat. Mam mamę i tatę. Mam swoje ulubione miejsce. Nie każdy ma mamę i tatę, ale każdy ma swoje ulubione miejsce. Dziś postanowiłem, że nigdy ne wyjadę z Lublina. Zostanę tu na zawsze. W moim ulubionym miejscu. Z mamą i tatą. W Lublinie.

Бұл жоба көптеген пікірталастар туғызды өлім жазасына кесілген баланың атынан парақша ашу этикалық тұрғыдан қаншалықты орынды деп. Атап айтқанда, Люблин тарихшысы Адам Копцёвскийпол. Adam Kopciowski Холокост құрбандарын еске алудың осындай түріне қарсы шықты. Сонымен қатар, Геньоның ағасының қызы Нетта Авидар өзінің парақшасында өз пікірін қалдырған болатын: Біз Люблиннің тарихын білуден бастап, нацистік оккупациядан аман қалған адамдардың, құжаттардың мәліметтеріне сүйене отырып оның геттодағы өмірін қалпына келтіруге тырысып жатырмыз. Осы деректердің бәрінен біз оның жазбалары қандай болатынын білуге тырысамыз.

Геньо сонымен қатар жинақы бейне, символдық фигура болып келеді. Оның жеке басы мысалында Люблиннің бұрыннан бар еврей қауымдастығының жойылуы көрсетіледі. Геньоның парақшасы әлеуметтік желілерді білім беру мақсаттарында қалай табысты қолдануға болатыны туралы мысал болып табылады. Ол жеке профильге тиісті достардың максималды санын жинады. Алайда, Facebook-тің ережесін бұзғаны үшін (басқа біреудің атынан профилін жүргізу) 2010 жылдың шілдесінде Геньо Житомирскийдің парақшасы жойылды.

Геньо туралы комикстар

2012 жылы Люблин геттосының жойылғанына 70 жыл өткеннен кейін Геньоның тарихы «Spacer» атты (қаз. «Серуен») ақ-қара түсті комикс түрінде көрініс тапты. Бұл форматтың мақсаты, атап айтқанда, балалар назарына жету үшін таңдалды. Сюжет бойынша Геньо әкесімен бірге қалада серуендеп жүреді. Шмуэль тігіншіге барып, баланың мектеп формасын алып кеткісі келеді, Геньо болса балмұздаққа барғысы келеді. Түрлі таныстарымен кезігіп, болашақта Палестинаға бару туралы әңгімелеседі.

Бұл әңгімеде болашақта қандай бір трагедия болатынына еш белгі жоқ. Тек, кітаптың ең соңында ғана баланың соңғы фотосуреті салынған және келесі жазба бар:

Алдыңғы беттегі фотосуретте көрінетін орын, Люблиннің орталығында орналасқан. Ол жер бір нәрсесімен ерекшеленбейді және өзіне назар аудармайды. 1939 жылдың шілде айында кішкентай еврей баласы Геньо Житомирский дәл сол жерге бір минутқа тоқтады. Әкесі оны суретке түсірді. Фотосурет сақталды. Геньо оккупация кезінде мерт болды.

Түпнұсқасы  (поляк)  

Miejsce, które widać na fotografii na poprzedniej stronie znajduje się w samym centrum Lublina. Nie wyróżnia się niczym szczególnym i nie zwraca na siebie żadnej uwagi. W lipcu 1939 roku właśnie tu na chwilę stanął mały żydowski chłopczyk, Henio Żytomirski. Ojciec zrobił mu zdjęcie. Zdjęcie ocalało. Henio zginął podczas okupacji.

Әдебиеттер тізімі

Поляк тілінде

Tomasz Pietrasiewicz. Kręgi pamięci — Lublin: Ośrodek «Brama Grodzka — Teatr NN», 2008. — ISBN 978-83-61064-18-3.} Tomasz Pietrasiewicz. Henio. Historia jednego życia — Lublin: Ośrodek «Brama Grodzka — Teatr NN», 2005.} Tomasz Pietrasiewicz. Animacja sieci w programie — Lublin: Ośrodek «Brama Grodzka — Teatr NN», 2010. — ISBN 978-83-61064-18-3.} Maciej Pałka, Karol Konwerski. Spacer — Lublin: Dom Słów, 2012. — ISBN 978-83-61064-32-9.}

Ағылшын тілінде

• Ewa Stańczyk. The Absent Jewish Child: Photography and Holocaust Representation in Poland — Journal of Modern Jewish Studies, (Volume 13, Issue 3), 2014. — Б. 360—380. — ISBN 978-83-61064-32-9.}

Сілтеме

• Rodzina Żytomirskich - dokumenty  (поляк). Teatr NN (20 grudnia 1939 — 19 marca 1943). Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 қаңтар 2015.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 8 ақпан 2015.