Досмұхамбет би

Досмұхамбет би (кейін ел Дос би атап кеткен, 1570, Ташкент - 1627, Шымған тауы, қазіргі Бостандық ауданы) - би. Дулат тайпасы Сиқым руынан шыққан.

Жастайынан билер, бектер, санатында оның кейбіріне көмекші болып жүріп, ел билігіне араласкан. Бұхардағы Мир-Араб медресесін бітіріп, иман-хафиз атанған. Тапқыр, шешендігі, әділ көрегендігімен, елге деген қамкорлық, қайырымдылығымен халықтың құрметіне ие болған. Оның осы қабілетін байқаған Тәуекел хан Досмұхамбетті 1594 жылы дербес би етіп белгілейді. Оған Ташкенттің үш қақпасы қарайтын болған. Әсіресе, қаланың шығыс, терістік, оңтүстік жағында тұратын Қаңлы, Сіргелі, Қоңырат тайпалары арасында беделі зор болған. Оның адамгершілігі мен қамқорлығын көп көрген ел оны өзіне жақын тұтып әділ де, ақылгөй басшы санап "Дос би" деп атаған.

Осылайша Дос бидің елден-елге атағы жайылып, беделі асып дәуірлеп тұрған кезде Ташкентке ұлық би болып Тұрсын Мұқамед келеді. Өзінен билігі, беделі асып тұрғанды кім жақсы көрсін. Тұрсын хан алғашқыда Дос бимен келісіп істеп жүріп, кейін оның ақыл кеңесін салғырт тыңдайтынды шығарады. Екінші жағынан Дос биді Есім хан да ерекше ұнатып, оның ел билеудегі билік-шешімдерін үнемі мақұлдап, жақтайтын-ды. Осыны сезе бастаған Тұрсын хан енді Дос биге қастандық ойлайды.

Бір жолы Тұрсын хан Ташкент шаһарындағы ғимарат, мешіт, медреселерді, Керуен сарайларын, базарларды, көпір, жол тағы сондай орындардан алынатын салық мөлшерін өсіруге жарлық шығарады. Бұған халық бұқарасы наразы болып Дос биге жүгінеді. Дос би қала тұрғындарының осы тілегін орындау мақсатымен қала ұлығы Тұрсын жанға барады.

- Тақсыр, салық мөлшері бұрынғы күйінше қалсын, өсірмеңіз? - дейді. Бұған Тұрсын хан:

- Менің билігіме қарсы келетін сен кім едің? Айттым бй, орындайсың! - деп ақырады. Дос би мен Тұрсын хан арасындағы бас араздық, дау-жанжал осыдан басталады.

Тағы бірде түтін салығы, егістік жерден бау-бақшадан түсегін өнімнен жиналатын салықтың шектен тыс өсірілгеніне Дос би қарсылық білдіріп, оның жарлығын орындамай қояды. Міне, осыдан барып Тұрсын ханның өшпенділігі өрши түседі. Тұрсын қазақ ханы Есімге барып шағынады. Есім хан да халықтың жол-жосығын зерек білетін, ел қамын ойлайтын, барынша әділ сөйлейтін беделі зор хан болатын. Тұрсын мен Дос би арасындағы бұл араздықты өзінің өзге би-шешендерімен ақылдаса келіп, көпшілік талқысына салуды ұйғарған. Халық шешімі Дос биді жақтап шыққан. Осыған байланысты енді Есім хан Дос пен Тұрсынды өзара келісімге келтіріп татуластырады. Көпшілік алдында Тұрсын кешірім сұраған болып, Достың колын алып достык ниетін білдіреді. Бұрыннан іш пыстаны ішінде жүрген, әбден өшіккен, күншіл Тұрсынның бұл достық ниеті ұзаққа бармайды. Ол енді Досқа қастандық, залымдық әрекетін бұрынғыдан да өршіте түседі.

Есім хан бірде шығыс Түркістан жаққа жорыққа аттанып, ел билігін уақытша Тұрсынға тапсырып кетеді. Осы сәтті пайдаланып Тұрсын ерекше жасақты Шымған тауы қойнауындағы Дос би ауылын шабуға аттандырады.

Тұрсынның ерекше жасағы барып тұрған баскесерлер болатын. Бәрі бірдей қара ат мініп, қара киім киіп, бет-аузын шарынып алып, түн жамылып келген қырық қарақшыны ешкім көрмейді. Күнілгері барлау жасап, ауылға апарар құпия жолды белгілеп алып олар ұрлана басып, тысырын білдірмей аңғал жатқан ауылға лап қояды. Ұйқыда жатқан Дос биді, он тоғыз баласын, майда бала-шағаларын, екі әйелін, көрші-қоландарын өлтіреді. Қосақ арасында сол күні келген меймандар да қаза табады. Шаруа баққан малшы жігіттер жетіп үлгергенше күнгей тұстағы Күрке белінен асып, мүлде алыстап кетеді. Айсыз түнгі қараңғылықта олардың кім екенін ешкім ажырата алмайды. Аңыраған аналардың, сыңсып өксіп жылаған қыз- келіншектердің, шырылдаған сәбилердің зарлы үндері тауды күңірентіп әкетеді. Сөйтіп, Дос би 1627 жылы, елу жеті жасында жау колынан қаза табады. Дос бидің денесі Ташкенттегі Жүніс хан күмбезінің қасына қойылады.

Ұрпақтары

... "Таудағы қырғында қаза тапқан Дос биден ұрпақ қалды ма? Бұған да молла Аққұс Сатыбалдыүлының шежіресінен нақты жауап табамыз: Дос би алты әйел алған адам. Оның жиырма бес баласы болады. Екі әйелі - Қадиша, Қаншайым, он тоғыз ұлы - Құланшы, Бұқар, Жұман, Жұбақ, Бесбай, Азбан, Барақ, Салық, Омарқай, Ораз, Ақшелек, Андас, Қарабата, Салғара, Төжі, Жылкелді, Алаша, Құдайберді, Өжіке бәрі қанды шеңгел қарақшылардың қолынан қаза болады. Үлкен бәйбішесі Бибісарадан - Сары, Шарғы, Қара бәйбіше Тоқбикеден - Ақбура, Алғара, ортаншы әйелі Қаршығадан - Қаршы, Шәмші тірі қалып, ұрпақ шашты. Шәмші бұрынғы Әулиеата уезіндегі Мерке өңіріне орнықты. Кейін оның ұрпақтары Шу, Аса, Талас өзендері аңғарларынан қоныс алды.

Алғара ұрпағы Алматы облысындағы Қараой өңірін мекендеді. Жердің Қараой аталуының өзі Алғара есіміне байланысты қойылды.

Қаршы ұрпағы Бұхара облысында Сары, Шарғы, Ақбура ұрпақтары Ташкент қаласын және оның маңындағы Шыршық, Бозсу, Шорабазар, Тойтөбе, Қойлық, Зеңгі ата өңірлерін жайлап, сонда қоныс тепті. Бұлардың - Райымбек, Жолымбек, Айт, Жолымбет, Қарқара әулиеттері 1743 жылы Шымкент облысы жерінде Ақсу, Арыс, Көмеш, Машат өзендері аңғарына көшіп келіп орнықты.

Аңыздар

Дос бидің кіші әйелі Айша қырғыз биі Бейсенөлінің қызы еді. Ертеде ағасы Әліқұл батыр Ташкентке келген сапарында екі елдің арасындағы мал дауына байланысты айтыс-тартысқа араласады. Дау қатты шиеленісіп кетеді де, кінөгерлердің дем берушісі Тұрсын екендігі анықталады. Оған Тұрсын хан ашу көтеріп, қырғыз батырын зынданға тастайды. Араға Дос би кірісіп, Есім ханның ықпалымен Өліқұл батырды зынданнан алып шыққан екен. Қиын кездегі Дос бидің бұл көмегіне ерекше риза болып, Өліқұл қарындасы Айшаны оған қосады. "Сүйелтіп күн көретін сүйек жекжат" болады. Айшаға үйленуге үміткердің біреуі осы Тұрсынның өзі болатын. Сондықтан, оның жүрегін қызғаныш оты шарпиды. Өш алудың амалын ойлап, тағы да бір арам пиғылды кеудесінің қуысна жасырады.

Таудағы жұмбақ қырғын оқиғасын бастан кешкен адамның бірі - осы Айша ханым. Түнгі аласапыран шабуылда бұл жас отау да тауда болатын. Айша екіқабат еді. Тым болмаса іштегі күнәден пәк нәрестені аман сақтау үшін жандалбасамен жүгіріп барып, төңкерілген тай қазанның астына кіріп жасырынады. Әлден уақытта айналаны барлап, қазан астынан шығып, өзінің отау үйіне кіргенде, ауыр ыңыранып, хал үстінде көзі жұмулы, қиналып шалқалап жатқан Дос биді көреді. Желкеден тиген ауыр соққы Дос биді қапылыста талдырып құлатқан еді. Қарақұстан қатты тиген соққыдан адам бірден тіл тартпай өліп те кетеді. Бірақ Дос би тірі жатқанымен жағдайы ауыр еді. Қатты соққыдан омыртқа жұлынына зақым жеткенін мына жарық дүниеге деген үміт отының сөне бастағынан Дос би сезгендей болады. Еңіреп отырған Айшаны қасына шақырып алып: "Менің халім ауыр, енді дәрмен де, пәрмен де болмайды. Сен төркініңе тарт. Сонда босанғаның жөн. Іштегі бейкүнә нәресте жарық дүниеге тірі келсін" деп біраз демігіп, әлсіреп қалады. Аздап тыныс алып, күш жинап, ол мына сөздерді қосты. "Көп кідірме, мұнда саған кауіпті. Бұл Тұрсын ханның ісі. Сенен тілегім сол, ұл тапсаң, есімін Әліқұл қоюды ұмытпа. Қырғыздың жас батыры Әліқұл менің досым, Бейсенәлі бидің үлкен ұлы, сенің өз ағаң. Осыны есте сақта" Бұл аманатты Дос би қиналып жатып әрең айтты. Тан атып, күн шығар алдында ол мәңгілікке көз жұмды".

Дос бидің бұл аманатын Айша орындайды. Ол аман- есен босанады. Туган үлының атын Әліқұл қояды. Сол Әліқұл өсе келе саяткер, ер жігіт болып ер жетеді. Үйленіп, жайланып өз алдына бір ауыл болып кетеді. Әліқұлдан тарайтын Бараншы, Данияр, Ақсақда, Алыбай, Толыбай ұрпақтары кейін үйлі-баранды үбірлі-шүбірлі бірқауым ел болады .Бұдан тараған ұрпақ Шілмембет деп аталады.

Дос бидің ғұмырнамасы, халыққа тигізген қайырымдылық шапағаты, кезінде айтқан билік, алғырлық, шешендік ақыл кеңестері және үрім-бұтақтары жөніндегі өлең-жыр, аңыз-естелік хиқаялар ел арасына көп таралған. Оның бір қатары кітап шежіре болып та жазылған. Бір ғана молла Аққұс Сатыбалдыұлының (1806–1897) Дос би туралы жазып қалдырған шежіре кітабынан талай мәліметтер алуға болады.